سلاح‌های شیمیایی، میراث مرگبار جنگ سرد

امحای سلاح‌های شیمیایی، صدر خبرهای هفته‌های اخیر در مورد سوریه بود. حکومت این کشور پذیرفته که زرادخانه‌ شیمیایی خود را به روی بازرسان سازمان ملل بگشاید و برای نابود کردن آنها همکاری کند. مقاله زیر که ترجمه بخش اصلی مطلبی در روزنامه "نویه سورشه‌ سایتونگ" ‌(‌NZZ) است، اطلاعاتی به دست می‌دهد درباره نهاد بین‌المللی مسئول برای کنترل و نابودی سلاح‌های شیمیایی.‌‌‌‌‌‌‌‌

‌‌‌‌سوریه تازه در ۱۴ اکتبر به عضویت "سازمان منع سلاح‌های شیمیایی" در می‌آید، اما قرار است همه چیز با سرعت پیش رود. مراکز تولید سلاح‌ها باید تا اول نوامبر ویران شوند و ذخایر شیمیایی نیز تا نیمه سال آینده نابود شده باشند. روز دوشنبه ۳۰ سپتامبر، یک هیئت ۳۰ نفره از بازرسان این سازمان به دمشق سفر کردند.

احمد اوزومجو، مدیرکل OPCW در ۱۶ سپتامبر و هنگام ارائه گزارش بازرسان در نیو یورک گفت: "من از سنگینی‌ مسئولیتی که جامعه بین‌المللی بر دوش ما می‌‌گذارد، آگاهم."

این تشکیلات وظایف خود را تاکنون با فرصت کافی و با نظمی ویژه انجام داده اما کار در سوریه کاملا متفاوت خواهد بود. این اولین بار است، که بازرسان سلاح‌های شیمیایی در میانه یک جنگ داخلی‌ به انجام وظیفه می‌پردازند. برآورد شده که ماموریت سوریه نیاز به دستکم ۱۰۰ متخصص داشته باشد.

OPCW نزدیک ۵۰۰ کارمند دارد که از این تعداد، ۱۲۵ نفر بازرس هستند. این سازمان برای تجزیه مواد با ۲۲ آزمایشگاه مجاز از جمله لابراتوار "اشپیز" همکاری می‌کند و بودجه سالیانه‌اش ۷۰ میلیون یورو است.

برای تامین مخارج ماموریت سوریه، قرار است یک بنیاد مالی ویژه تشکیل شود. در کنار سوئیس که آمادگی خود را برای پرداخت یک میلیون فرانک اعلام کرده، اتحادیه اروپا و کشورهای دیگر نیز حمایت خود را نشان داده‌اند. هنوز مشخص نیست، این عملیات چه هزینه‌ای برمی‌دارد.

اولین تیم اعزامی، شامل مهندسان شیمی‌، شیمیست‌ها و پزشکان، درستی اطلاعات داده شده از طرف رژیم سوریه را را بررسی و محل‌ تاسیسات شیمیایی را مشخص خواهند کرد. این تاسیسات می‌توانند با دستگاه‌های مکانیکی و بولدوزر یا با چکش تخریب شوند. این بازرسان شخصا مسلح نیستند ولی باید در حین کار، لباس‌های محافظ به تن‌ داشته باشند.

از نظر "سازمان منع سلاح‌های شیمیایی"، همکاری با دولت سوریه، تاکنون به طور "حرفه‌یی و موثر" انجام شده است. اما از آن جا که سربازان کلاه آبی (سربازان صلح سازمان ملل) در سوریه حضور ندارند، سازمان ملل باید وظیفه حراست از آنها را به نوعی به عهده گیرد.

اما از این مشکل‌تر، نابودی سلاح‌های شیمیایی موجود است. یکی‌ از دلخوشی‌های OPCW این است که بخش مهمی از سلاح‌ها در سوریه هنوز تمام مراحل تولید را نگذرانده‌اند. به قول احمد اوزومجو، نابودی مواد اولیه آسان‌تر از مواد تولید شده است. بر مبنای طرح اولیه قرار است تمام سلاح‌ها در چند نقطه گردآوری شوند تا دستگاه‌های نابودکننده متحرک برای امحای آنها به‌کار گرفته شوند. اوزومجو این احتمال را هم رد نمی‌کند، که بخشی از مواد مزبور در خارج از سوریه نابود شوند.

خنثی شدن۸۰ درصد سلاح‌های شیمیایی جهان

این که OPCW کمتر شناخته شده است، می‌‌تواند به این علت باشد که وظایف خود را تاکنون به‌طور موثر، کامل و بدون ایجاد حاشیه انجام داده است. قرارداد منع گسترش سلاح‌های شیمیایی به عنوان موفق‌ترین نوع قرارداد خلع سلاح در تاریخ شناخته می‌‌شود. آنها ظرف ۱۶ سال موفق شده‌اند، ۸۰ درصد کل سلاح‌های شیمیایی مشخص شده در سراسر جهان را نابود کنند. این سازمان در چارچوب ماموریت خود، موظف است در محل بررسی کند که کشورهای مورد قرارداد، حقیقتا این کار را انجام می‌‌دهند یا نه و در صورت مثبت بودن پاسخ، این کشورها را در این روند یاری دهد.

بان کی‌‌مون دبیر کل سازمان ملل در آغاز سال جاری گفت، جهانی‌ عاری از سلاح شیمیایی در افق دید است. کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی از سال ۱۹۹۷، تولید، تملک، صدور و به کارگیری سلاح شیمیایی را ممنوع کرده است. این توافق از سوی ۱۸۵ کشور امضا شده و تنها آنگولا، کره شمالی، مصر و سودان جنوبی هنوز آنرا امضا نکرده‌اند. اسرائیل و برمه هم این کنوانسیون را به رسمیت نشناخته‌اند.

تاکنون هفت کشور عضو، در چارچوب این کنوانسیون، به تملک مجموعا ۷۱۱۹۶ تن سلاح شیمیایی اذعان کرده‌اند. با کمک OPCW  تا آخر ژوئیه امسال، ۵۷۷۴۰ تن، یعنی ۸۰ در صد این سلاح‌ها نابود شده‌اند. آمریکا، روسیه و لیبی‌ نتوانسته‌اند مهلت داده شده تا آوریل سال گذشته را برآورده سازند. روسیه تاکنون ۷۵ درصد زرادخانه شیمیایی خود را نابود کرده و قصد دارد این روند را تا سال ۲۰۱۶ به اتمام برساند. آمریکا که تاکنون ۹۰ درصد سلاح‌های شیمیایی خود را نابود کرده، برای تکمیل کار تا سال ۲۰۲۳ وقت خواسته و دلیل این تعویف را مسائل تکنیکی‌ و شرایط آب و هوایی اعلام کرده است. در لیبی‌، پس از سقوط قذافی، مقادیری سلاح شیمیایی اعلام نشده کشف شد که نابودی آنها با کمک تاسیسات متحرک در جریان است.

OPCW از هنگام به اجرا درآمدن کنوانسیون یاد شده، در ۸۶ کشور جهان ۵۰۰۰ بازرسی انجام داده که ۲۷۲۰ مورد آنها مستقیماً در رابطه با سلاح‌های شیمیایی بوده است. علاوه بر این تولیدات شیمیایی، از جمله در سوئیس، منظما توسط سازمان کنترل می‌‌شوند، زیرا بسیاری از محصولات کود شیمیایی و حشره‌کش‌ها می‌‌توانند با تغییراتی، به مثابه اسلحه شیمیایی مورد استفاده قرار گیرند.

اساسا هر کشوری که این کنوانسیون را می‌‌پذیرد، مؤظف است که میزان سلاح‌های شیمیایی خود را اعلام کند. اما OPCW پیش‌بینی‌ می‌کند که گاه بر مبنای ابراز تردید عضوی نسبت به کشور دیگر، بازرسی‌هایی‌ (بازرسی اعتراضی) را انجام دهد. البته برای جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی، این بازرسی می‌تواند  توسط سه‌ چهارم اعضا متوقف شود اما انجام چنین کاری تاکنون ضرورت پیدا نکرده است.