سد باستانی داریوش در معرض خطر عوامل طبیعی و انسانی

فعالان میراث فرهنگی در ایران نسبت به وضعیت یک سد دوره هخامنشی اظهار نگرانی کرده‌اند. عوامل طبیعی و انسانی «بند سنگ دختران» یا سد داریوش هخامنشی را در منطقه «درود زن» از توابع مرودشت در استان فارس با آسیب‌های فراوانی روبه‌رو کرده و این یادگار مهندسی ایران باستان را به خطر انداخته است.

به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی، CHN، علیرضا صادقی امیری فعال حوزه میراث فرهنگی که به تازگی از این سد بازدید کرده وضعیت آن را به دلیل افزایش آسیب‌های طبیعی ناشی از رطوبت و نم‌زدگی و از سوی دیگر تجمع افراد معتاد و انباشته شدن زباله بسیار نامناسب توصیف کرده است. او از شرایط جوی و همچنین رودخانه و سد «درود زن» در نزدیکی این سد به عنوان دلایل بالارفتن سطح رطوبت و افزایش آسیب‌ها در بند سنگ دختران یا سد داریوش هخامنشی نام برده است.

خبرگزاری میراث فرهنگی همچنین گزارش داده است پل قاجاری «مشیر» نیز که در دشت ارژن واقع شده از این آسیب‌ها در امان نمانده و علاوه بر رطوبت فراوان و یادگارنویسی روی آن، فروریختن پایه‌های پل نیز پایداری آن را تهدید می‌کند. نیزارهای اطراف و خود این بناهای تاریخی محل تجمع معتادان و خلافکاران شده و گردشگران دیگر از این مکان‌ها بازدید نمی‌کنند.

«سنگ دختران»، دریچه یک سد عظیم باستانی

سد یا بند داریوش که با نام «بند سنگ دختران» نیز شناخته می‌شود جزو معدود سازه‌های آبی به جای مانده از دوران هخامنشی در ایران است که بسیاری از قسمت‌های آن سالم باقی مانده. این سد روی رودخانه کر، بزرگ‌ترین رودخانه استان فارس، احداث شده بود. این رودخانه از کوه‌های پالانگرد در اطراف اقلید سرچشمه می‌گیرد و سپس به مرودشت وارد می‌شود. نیاز به آبیاری وسیع در این منطقه باعث شده بود تا هخامنشیان این سد را در درود زن ایجاد کنند.

به گفته محمد جعفر ملک‌زاده، کارشناس آب منطقه‌ای استان فارس و پژوهشگر سازه‌های آبی، «بند سنگ دختران» قسمتی از یک سد عظیم‌تر هخامنشی یا در حقیقت دریچه‌های آن سد بزرگ هخامنشی بوده که آب رودخانه کر را به بخش‌های وسیعی از دشت مرودشت می‌رسانده است.

این کارشناس سازه‌های آبی نیز حدود دو سال پیش در گفت‌وگو با روزنامه جام جم در ایران هشدار داده بود وضعیت این سد باستانی مناسب نیست و بدون هیچ حصار و تدابیر حفاظتی به حال خود رها شده و به محلی برای تعویض روغن و پر کردن کپسول‌های گاز تبدیل شده است.

او در آن زمان از سازمان میراث فرهنگی خواسته بود با پرداخت هزینه‌ای اندک و احداث یک حصار ساده مانع از تخریب بیشتر این سد باستانی شود و همچنین با نصب تابلوهای اطلاع‌رسانی به معرفی و شناساندن این سازه کم‌نظیر کمک کند.

جا‌به‌جایی سد «سنگ دختران»

این سد هخامنشی با موقعیت‌یابی بی‌نظیر در مکانی مناسب برای آبگیری احداث شده بود. بیش از دو هزار و چهارصد سال بعد، مهندسان مشاوری که در سال‌های دهه ۱۳۴۰ خورشیدی می‌خواستند سد جدیدی در منطقه درود زن احداث کنند، دقیقاً همین نقطه را برای احداث سازه جدید خود انتخاب کردند.

بنابراین لازم شد تا قطعات سد سنگ دختران یا داریوش در سال ۱۳۴۸ به دلیل احداث سد مدرن درود زن، از محل اصلی جدا شده و به مکان فعلی خود در حدود دو کیلومتری محل اصلی انتقال پیدا کند. پس از انتقال سنگ‌ها در دهه ۱۳۴۰، نصب قطعات و سوار کردن آنها نیز در سال ۱۳۵۵ آغاز و در سال ۱۳۵۷ پایان یافت.

طبق گزارش‌های محمد جعفر ملک‌زاده، از آنجا که بخش زیرین سازه سنگ دختران از کوه تراشیده شده بود، برای جابه‌جا کردن آن می‌بایست آن را از کوه می‌بریدند. (+)

کل این عملیات با نظارت «ایزمئو»، مؤسسه شرق‌شناسی ایتالیا و با حضور کارشناس ایتالیایی جوزپه تیلیا صورت گرفته است. مؤسسه ایزمئو پیش از انقلاب از یک‌سو به مرمت برخی بناهای تاریخی در اصفهان مشغول بود و از سوی دیگر در تخت جمشید و استان فارس به عملیات حفاظتی می‌پرداخت.

کار احداث سد جدید درود زن یا سد داریوش در سال ۱۳۵۱ به اتمام رسید. در آن زمان و پیش از احداث این سد عظیم، مطالعات چندانی در مورد آثار باستانی که در حوزه آبگیر این سد واقع شده‌اند، انجام نشده بود.

با شروع عملیات عمرانی، دانشگاه شیراز از کارشناسان ایرانی و آمریکایی خواست تا در محل دریاچه سد به بررسی پرداخته و آثاری را که احتمال غرق شدن آن‌ها وجود داشت مشخص کنند. در آن زمان تنها بخش‌هایی از سد «سنگ دختران» یا داریوش بیرون از خاک بود و بقیه قسمت‌های آن همچنان حفاری نشده و زیر خاک قرار داشت. با عملیات باستان‌شناسی که به منظور نجات‌بخشی این اثر صورت گرفت، قسمت‌های زیر خاک مانده نیز بیرون آورده شد. با توجه به اهمیت منحصر به فرد این سازه باستانی، در آن زمان تصمیم گرفته شد تا سنگ‌های آن شماره‌گذاری شده و پس از جابه‌جایی در محل دیگری، دوباره روی یکدیگر سوار شوند.

هیأتی که مأمور بررسی‌های باستان‌شناسی این منطقه شد، به دلیل زمان کم و در اختیار نداشتن امکانات مالی زیاد، تنها موفق به شناسایی آثاری شد که بخش‌هایی از آن‌ها بیرون از خاک بود، بنابراین اطلاع چندانی از محوطه‌هایی که زیر خاک بودند و سپس در دریاچه سد غرق شدند در دست نیست.

سد هخامنشی سنگ دختران که هزاره‌های طولانی را دوام آورده و یک‌بار نیز جابه‌جا شده است، آیا این‌بار نیز می‌تواند برابر عوامل طبیعی و انسانی مقاومت کند؟

گالری زمانه:

سد هخامنشی سنگ دختران پیش از انقلاب