تفاهم‌نامه تهران، شروعی دیگر برای ایران و "آژانس"
علی افشاری- ایران برای اولین بار به آژانس اجازه داد تا از معدن گچین که اورانیوم خام دارد، بازدید کند اما خواست اصلی آژانس یعنی بازرسی و نمونه‌برداری از مرکز نظامی پارچین همچنان بی‌پاسخ ماند.
علی افشاری
سفر یوکیا آمانو به تهران فصل جدیدی در روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گشود. در این سفر آمانو با علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی جلسه‌ای دو ساعته داشت و در پایان هر دو توافق کردند همکاری‌ها و مناسبات را در مسیر تازه‌ای انجام دهند.
طرفین با صدور بیانیه مشترکی تاکید کردند با هدف کسب اطمینان از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران به حل اختلافات و مسائل باقی مانده بپردازند. قرار است ایران در سه ماه آینده اطلاعات تفصیلی‌تری در اختیار آژانس بگذارد و اجازه دسترسی بیشتر به تاسیسات و مراکز پژوهشی هسته‌ای ایران بدهد. متن توافقنامه ایران و آژانس شامل مفاد زیر است:
− ارائه اطلاعات مربوطه و دسترسی مدیریت شده مورد توافق دوجانبه به معدن «گچین» بندرعباس
− ارائه اطلاعات مربوطه و دسترسی مدیریت شده مورد توافق دوجانبه به کارخانه تولید آب سنگین اراک
− ارائه اطلاعات در مورد تمام رآکتورهای تحقیقاتی جدید
− ارائه اطلاعات مربوط به شناسایی ۱۶ سایت مد نظر جهت ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای
− شفافسازی در مورد بیانیه ایران در رابطه با تاسیسات غنی‌‌سازی جدید
− شفافسازی بیشتر در مورد بیانیه ایران در رابطه با غنی سازی لیزری
این توافقنامه چارچوب و نقشه راه برای همکاری‌های آژانس و پاسخگویی به ابهامات و تردید‌های آن فراهم می‌کند.
نقطه عطف در رابطه با آژانس
سفر دوم آمانو به تهران نقطه عطفی در بحران اتمی ایران است که با رویکرد جدید دولت روحانی می‌تواند فاصله‌ها و شکاف موجود را کاهش دهد. آژانس در دو سال آخر ریاست جمهوری احمدی‌نژاد ده جلسه ناکام با ایران داشت. در آغاز کار دولت یازدهم نیز مقامات مسئول ایران واکنش تندی به آخرین گزارش آژانس نشان دادند.
در بخشی از بیانیه ایران، آمانو مورد حمله قرار گرفت: «مدیرکل نباید وارد مباحثی که از حیطه اختیارات او خارج است، قضاوت بی پایه و تشویق به اقدامات غیرقانونی شود که مطلقا در جایگاه آن نیست.»
اما دیدار نجفی نماینده ایران در آژانس با هرمان ناکارتس معاون آمانو در وین، روابط را از حالت تنش بیرون آورد و فضای مثبتی برای همکاری گشود. ناکارتس بعد از این دیدار که همزمان با سفر روحانی به نیویورک بود، برای اولین بار بعد از دو سال از تغییر لحن و برخورد مقامات ایرانی ابراز رضایت کرد. در آن جلسه طرفین به درک مشترک از اختلافات نزدیک شدند و قرار شد در جلسه بعد بر روی مسائل محتوایی و راه حل مشکلات گفتگو کنند.
جلسه بعدی برای توافق بر سر مدالیته جدید نیازمند حضور مذاکره کنندگان اتمی شد. از اینرو عباس عراقچی در وین حضور یافت و با آمانو دیدار کرد. در این دیدار سنگ بنای دور جدید همکاری‌های گذاشته شد و توافق نهایی به سفر آمانو به تهران موکول شد.
برای اولین بار مذاکره کنندگان اتمی وارد گفتگوی مستقیم و ملاقات با مسئولان آژانس اتمی شدند. این رویداد نشان داد نوعی در هم تنیدگی بین مذاکرات با ۱+۵ و روابط ایران و آژانس اتمی ایجاد شده است. یکی از مطالبات بلوک آمریکا، فرانسه، بریتانیا، چین، روسیه و آلمان، افزایش و تسهیل بازرسی‌های دقیق آژانس از مراکز مظنون به فعالیت‌های غیر صلح آمیز اتمی است. آمانو دیداری با ظریف نیز داشت و طرفین بر ضرورت همکاری‌ها و استفاده از فرصت‌ها تاکید کردند.
تاثیر امضای تفاهم‌نامه تهران در بن‌بست هسته‌ای
تفاهم‌نامه تهران چارچوب و محتوی فصل جدید همکاری ایران و آژانس را تشکیل می‌دهد اما همانگونه که بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران تصریح کرده است، گام بعدی همکاری‌ها هنوز معلوم نیست.
اجرای تفاهم‌نامه تهران قرار است در سه گام اجرایی صورت بگیرد. ایران حوزه همکاری هایش با آژانس را افزایش داد و گامی اعتمادساز انجام داد اما این اقدامات با تامین انتظارات آژانس فاصله مشهودی دارد. از این رو آمانو در مصاحبه مطبوعاتی تاکید کرد که تفاهم‌نامه آغاز کار است و کار‌های زیادی باید در آینده انجام شود. او گفت در سه ماه آینده گزارشی به شورای حکام بر مبنای چگونگی اجرای تفاهم‌نامه یاد شده ارائه خواهد داد.
کاهش فاصله با آژانس تاثیر انکارناپذیری در تنش‌زدایی هسته‌ای دارد. آژانس نهاد اصلی و سازوکار قانونی حل و فصل پرونده هسته‌ای ایران است. اما مذاکره با بلوک ۱+۵ راهکار سیاسی و دیپلماتیکی است که محرک و مکمل در پیشبرد و نتیجه بخشی تعامل‌ها است. در اصل سرنوشت بحران هسته‌ای در گفتگو و توافق با گروه ۱+۵ تعیین می‌‌شود.
مسیر مذاکرات ۱+۵ با آژانس مستقل و جداگانه است ولی تاثیر متقابل بر هم دارند و بخصوص در دور جدید گفتگو‌های هسته‌ای، ارتباط آنها بیشتر شده است.
افزایش بازرسی‌ها از کارخانه تولید آب سنگین اراک و تسهیل دسترسی بازرسان آژانس به نمونه‌برداری و آزمایش‌های متناوب می‌تواند حساسیت‌ها نسبت به فعالیت‌ها در اراک را کاهش دهد. این امر به نوبه خود مسیر توافق اولیه در مذاکرات با ۱+۵ را گام آخر نزدیک می‌سازد. همچنین جلب رضایت آژانس از پیش نیاز‌های ضروری مصالحه هسته‌ای است.
چشم‌انداز همکاری‌های جدید
ایران برای اولین بار به آژانس اجازه داده است تا از معدن گچین بندر عباس که حاوی اورانیوم خام است بازدید کند. همچنین حوزه بازرسی و معاینه‌های بازرسان آژانس از اراک، راکتور‌های تحقیقاتی اتمی و تاسیسات در دست ساخت هسته‌ای از جمله نیروگاه‌ها را افزایش داده است.
اما کماکان از خواسته اصلی آژانس در سالیان گذشته در تفاهم نامه خبری در میان نیست. آژانس خواستار بازدید و نمونه‌برداری از مرکز نظامی پارجین بوده است. آژانس می‌خواهد تا به راستآزمایی ادعای انجام انفجار‌های با شدت بالا در آنجا بپردازد که مورد نیاز در تکمیل چرخه ساخت بمب اتمی است.
عکس‌ها و گزارش‌هایی وجود دارد که مدعی هستند ایران محفظه انفجاری را از بین برده و برای پاکسازی آثار تشعشات، به میزان زیاد و عمیقی از منطقه خاک‌برداری کرده است. قطعیت این ادعا معلوم نیست و برخی از کارشناسان نیز به لحاظ فنی امکان امحای کامل آثار انفجار را ناممکن می‌دانند. تعدادی از مقامات ایرانی از جمله سفیر ایران در روسیه اعلام کرده‌اند ایران در صورتی حاضر است اجازه بازدید از پارجین را بدهد که بعد از بازرسی پرونده این مسئله برای همیشه بسته شود. آژانس تا کنون نپذیرفته چنین تضمینی بدهد.
بنابراین تفاهم‌نامه تهران گام اولیه برای حل اختلاف ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است و هنوز تضمینی وجود ندارد که موفقیت حاصل شود. چگونگی اجرای سند فوق و تعهدات عملی ایران در شفافسازی برنامه هسته‌ای اش، تاثیر مهمی در روابط آینده ایران و آژانس خواهد داشت.
نظرها
نظری وجود ندارد.