نلسون ماندلا و زندانبانش گرگوری

 جزیره­ روبن در جنوب دماغه­ کاپ، یکی از بد آب وهواترین مناطق جهان است. استعمارگران سفید پوست، پس از اشغال جنوب آفریقا و درهم شکستن مقاومت اهالی سیاه­پوست بومی، این جزیره را زندان مخالفان رژیم، یاغی­‌ها، جنایتکاران و جذامی­‌ها ساختند. ساختمان­‌های این جزیره را خودِ زندانی­‌ها از سنگ‌هاایی که استخراج کرده و تراشیدند ساختند. اگرچه فاصله­ این جزیره تا ساحل ده کیلومتر بیشتر نیست، ولی حتی  یک زندانی نتوانسته است فرار کند و جان سالم به ساحل رساند.

اگر زندانی دور از چشم نگهبان­‌ها از دو ردیف سیم‌های خاردار عبور می‌کرد و طعمه­ سگ­‌های شکاری که در گرداگرد این جزیره رها شده بودند نمی‌شد، از نهنگ­‌ها و کوسه ماهی‌هایی که درامواج سهمناک برخورد    دو اقیانوس هند و اتلانتیک در پی شکار طعمه‌‌اند  جان سالم به در نمی‌‌برد.

جیمز گرگوری، این آدم تنومندِ کم حرف و معتقد به قضا و قدر که سالیانی ناخدای کشتی ماهی­گیری بود و چندی پلیس راهنمایی شد، درسن بیست و چهار سالگی برای نگهبانی به این جزیره اعزام شد. او در خاطراتش می‌نویسد: «تقدیر چنین بود که من برای نگهبانی این جزیره متولد شدم.

موقعی که گریگوری وارد این جزیره شد، ایمان راسخ داشت که مسئولیتِ مرگ و زندگی سفیدپوستان و مقدراتِ آنان در آفریقا  به او واگذار شده است. نخستین بار که فرماندۀ زندان گرگوری را همراهی کرد به او گفت:« بیا باهم برویم و نشانت بدهم که ما این حیواناتِ وحشی را چه ­گونه نگهداری می‌کنیم.». سپس به بلوک‌های ‌مختلف سرکشی کردند. و وقتی به بلوک B رسیدند، فرماندۀ زندان گفت: «این جانوران وحشی گوشتِ سفید پوستان را دوست دارند. اگر مراقب آن­ها نباشی خواهی دید که چه بلایی  بر سر تو و خانواده­­‌ات می آورند.»

در آن موقع، گرگوری حتی  لحظه‌ای هم تردید نمی‌­کرد که با این « تروریست‌های خطرناک» طور دیگری باید رفتار کرد. وضعیتی که زندانیان در آن به سر می‌بردند به نظرش عادلانه بود. رهبران جنبش آزادی‌بخش می‌‌بایست جسماّ و روحاّ  درهم شکسته و نابود شوند. اینان در سلول‌های انفرادی که بیش از چهار متر مربع گنجایش نداشتند زندانی شده بودند. روی تشک­‌هایی که از پوشال انباشته بود می‌­خوابیدند. به هر زندانی برای رفع حاجت یک سطل حلبی داده بودند که سر پوشش برای شست و شو بود.

پوشاک آن‌ها اونیفرم‌های ژنده با شلواری کوتاه و کفش‌های دم­پایی بود که خودشان از لاستیک چرخ‌های فرسوده شده­ اتومبیل‌ها ساخته بودند. خوراک‌شان آش ذرت فاسد شده بود. سایر زندانیان خوراک بهتری داشتند ( نان واندکی روغن نباتی).

زندانیان ازسحرگاه تا شامگاه، در گرمای طاقت‌فرسای تابستان و سرمای سوزان زمستان می‌بایست در معدن استخراج سنگ کار کنند. درطول کار حق سخن گفتن و آواز خواندن  نداشتند واگر سهمیه­ تعیین شده­ کارشان را انجام نمی‌دادند همان مختصر جیره­ خوراکی روزانه‌شان قطع می­شد. آنها به منظور درهم شکستن روحیه‌‌شان، به بهانه‌های واهی تنبیه می‌شدند: زندانی را وادار می­کردند  گودالی حفر کند و وارد آن شود. سپس زندانبان­ها با قهقهه رویش می‌شاشیدند.

تا آنجا که ممکن بود از تماس این مخالفان رژیم با دنیای خارج جلوگیری می‌شد. دریافت روزنامه و مجله و کتاب در ابتدا ممنوع بود. هر زندانی حق داشت هر شش ماه یک نامه دریافت و یا ارسال کند. همسر و یا اعضای خانواده فقط سی دقیقه حق ملاقات با او را داشتند.

گرگوری، چون به دو زبان اهالی بومی که بیش از سایر زبان‌ها رایج بودند آشنایی داشت، به عنوان سانسورچی مکاتبات و گفت­‌وگوهای زندانیان با خانواده‌شان در ساعت‌های ملاقات به کار گماشته می­شد. او این دو زبان را در کودکی به هنگام بازی با سایر کودکان محله فرا گرفته بود. سپس، وقتی وارد دبستان شد، با تبلیغات نژادپرستان سفید پوست آشنا شد. متون کتاب­های درسی را فرا می‌گرفت ونژادپرستی شد مانند اغلب سفیدپوستان.

در این کتاب­‌های درسی  نوشته شده بود که قرن‌ها پیش، یکی از سرکردگان قبیله­ Zulu سرزمین‌های خشک و بایر بخش جنوبی آفریقا را به اجداد پدری آنها هدیه کرده است تا آباد کنند. حال یاغیان وحشی سیاهپوست به کمک کمونیست­‌ها می‌خواهند تمامی آن­چه را که ساخته وکشت و کار کرده‌‌اند تصرف کنند و سفید پوستان را به دریا بریزند. در همان موقع در قلب آفریقا جنگ­‌های خونینی بین اهالی بومی( مائومائو) و ارتش استعماری بریتانیا در جریان بود. خبرنگاران ـ که وینتستون چرچیل هم یکی از آن­ها بود و به گفته­ خودش «از این راه نان خودش را در می‌آورد» ـ اخبار جعلی مشمئزکننده‌ای از وحشیگری­‌هایسیاهپوستان گزارش می‌دادند  که در روزنامه ها منتشر می‌شدند و آموزگاران با آب و تاب در کلاس‌های درس به خوردِ  نوجوانان می‌دادند.

روزی از روزها، هنگام سرکشی ازسلول­‌ها، سیاهپوستی نظر گرگوری را جلب می‌کند که:« بزرگتر و قوی‌تر از دیگران بود و هاله‌ای ازاعتماد به نفس و شهامت او را فرا گرفته بود . نام او نلسون ماندلا و زندانی شمارۀ 466ـ64  در بلوک B  بود.»

گرگوری که تصور می‌کرد با یک مشت آدم وحشی و جنایت­کار سر و کار دارد، ناگهان با گروهی آدم مبارز سیاسی و کاملاّ مصمم روبرو می‌شود. اینان، کار روزانه‌شان را سازمان داده بودند. هر کس کار خودش را  می‌کرد و بهانه‌ای به زندانبان‌ها نمی‌داد: « زندانیان این بند بسیار مغرور بودند و به هیچ وجه مایل نبودند زندانبان‌ها بر آنان تحکم کنند.»

برعکس، زندانی‌ها با درخواست­‌های پی درپی زندانبان­‌ها را کلافه می­کردند. مثلا وقتی یک پتوی اضافی درخواست می‌کردند و یا می‌خواستند خودشان آش خودشان را بپزند و درخواست‌شان طبق معمول رد می‌شد آن قدر پی‌گیری می‌کردند تا ناگزیر پذیرفته می‌شد.

گریگوری می‌نویسد:« به گمانم ماندلا  تصور می‌کرد که سرانجام در زندان خواهد مرد، ولی او اعتقاد راسخ داشت که اقامت او در این زندان بی حاصل نخواهد بود. او خودش را فدای آزادی می‌کرد و یقین داشت که پس از مرگش نسل جوان برای به دست آوردن آزادی به مبارزه ادامه خواهد داد.»

این اعتماد به نفس و ایمان راسخ، سبب می‌شود  دیوار بین زندانبان و زندانی به تدریج  فرو ریزد. در واقع  زندانبان­ها احساس می‌کردند خودشان نیز دراین جزیره زندانی شده‌اند. آن­ها اوقات فراغت را در میکده به می­گساری وعربده­‌کشی می­گذراندند. ولی گریگوری بر خلاف آنان به فکر فرو می‌­رفت. او از ماندلا  که از همان ابتدای ورودش به جزیره و دیدارش با او تحت تاثیرش قرار گرفته بود،  پرسش‌هایی در مورد جنبش سیاه­پوستان می‌کند و پاسخ­های واضحی می‌­شنود که با تبلیغات رژیم آپارتاید اختلاف فاحشی داشتند.

زندانبان کنجکاو به این فکر می‌افتد که به اسناد و مدارک مراجعه کند. او کتاب­‌هایی را که در اوج سلطه­ رژیم آپارتاید ممنوع بودند و به ندرت یافت می‌­شدند، به عنوان دانشجویی که در رشته­ تاریخ تحصیل می‌کند به هنگام مرخصی از کتابخانه­ دانشگاه به عاریت گرفت و خواند. درآن موقع، اوج اقتدار رژیم آپارتاید بود و نام بردن از « کنگره­ ملی آفریقا ANC » و دیگر سازمان­‌ها و جنبش­‌های ضد رژیم اکیدا ممنوع شده بود.

گرگوری در خاطراتش می‌نویسد:« من به کشفِ نکاتِ شگرفی نایل شدم. با خواندن این کتاب‌های تاریخی دریافتم تمام آن چه را که ماندلا  گفته درست و مطابق با واقعیت است.» به تدریج گفت و شنود بین گریگوری و ماندلا بیشتر و در نتیجه اعتماد و علاقه‌اش به « این آدم انقلابی  ولی  متین » افزون­تر می‌شود. سرانجام روزی از روزها خود را نسبت به ماندلا نزدیک‌‌تر از همکارانش می‌یابد.

گرگوری به هنگام کنترل گفت‌وشنودهای زندانیان با اعضای خانواده‌های‌شان و نیز در حین سانسور  نامه‌‌های آنان چیزها می‌شنود ومی‌خواند: وضعیتِ نابسامان و ازهم پاشیدگی خانواده­های زندانیان او را سخت تحتِ تاثیر قرار می‌دهد.

طولی نمی‌­کشد که زندانبانان به تغییر روحیه­ گرگوری پی می‌برند و او را Koffer boutie می‌‌نامند: اصطلاحی که بین سفیدپوستان زننده و رکیک تلقی می‌شد. البته سازمان اطلاعات و امنیت رژیم نیز از این رابطه­ شگرف بین  گرگوری و ماندلا مطلع شده بود.

تحتِ تاثیر تشدید مبازرات «کنگره­ ملی آفریقا»  و بایکوت عمومی رژیم آپارتاید، بین سران رژیم این نظریه تقویت می‌شود که دیر یا زود بایستی با رهبری این جنبش کنار آمد تا از یک جنگ تمام عیار خونین داخلی جلوگیری کرد. گرگوری واسطه­ مناسبی بود. ازاین پس، مذاکرات رژیم با جنبش به وسیله­ گرگوری وماندلا و از طریق ماندلا با رهبری جنبش آغاز می‌شود. وضعیت زندانیان به تدریج مناسب‌تر و مذاکرات بیشتر می‌شود. گرگوری در می‌یابد  که « اوضاع  دگرگون شده است.»

رژیم آپارتاید، بنا بر برنامه‌ای که در پیش گرفته بود می‌بایست با ماندلا از نزدیک و بیشتر رابطه برقرار کند. ازاین­رو، پس ازهجده سال، درژانویه­ ۱۹۸۲ او را از این جزیره­ دورافتاده به زندان مرکزی در قاره منتقل کردند. ماندلا در جنبش و در کنگره­ ملی آفریقا از اتوریته­ منحصر به فردی برخوردار بود و می‌­توانست آفریقای جنوبی را از جنگِ خونین داخلی نجات دهد.

ازاین پس، گرگوری زیر فرمان مستقیم وزارت دادگستری قرار می‌­گیرد و رئیس نگهبانان ماندلا می‌­شود. او شخصا نگهبانانی انتخاب می‌­کند که می‌بایست مدام مراقبِ ماندلا شوند. در این زندان تعداد زیادی جنایت­کار حرفه‌ای سفید و سیاه پوست زندانی شده بودند که از رفتار محترمانه­ نگهبانان با ماندلا خشمگین  می‌‌شدند . هنگامی که ماندلا به تنهایی در محوطه­ زندان گردش می‌کرد، آنان با پرتاب کثافت به سوی او خشم و نفرتشان را نسبت به رهبر شصت و پنج ساله­ی کنگره­ ملی ابراز می‌کردند. گرگوری پیوسته نگران بود که مبادا سفید پوستان یا سیاه‌پوستان افراطی به او آسیب رسانند.

چهار سال بعد، ماندلا به زندان دیگری منتقل شد. در این زندان، ویلای رئیس زندان در اختیار او و گرگوری قرارگرفت. گرگوری برای محافظتِ جان زندانی‌اش دستور داد اطراف ویلا سیم­ های خاردار بکشند و برج­‌نهای نگهبانی تعبیه کنند تا زندانی­اش از گزند محفوظ  بماند.

این منطقه، محل سکونت اعضای نژادپرستِ سفیدپوستان بود که در« جنبش مقاومت آفریقا» متشکل شده بودند وهر روز پیام­‌ها و نامه‌های تهدید به مرگ می‌فرستادند. گرگوری در این ویلا دفترش را تاسیس می‌کند. او می‌نویسد: « حال، من بیشتر منشی  و خدمتکار  ماندلا شده بودم  تا نگهبان و زندانبان او».

گرگوری دراین ویلا، مثل یک منشی، نامه­‌ها و پیام­‌ها و تلفن­‌هایی را که ازسراسر جهان برای ماندلا ارسال می‌شد، تنظیم می‌­کند.  ماندلا درساعات فراغت در باغچه­ ویــلا، به گُل­‌کاری وکشت سبزیجات مشغول می‌­شود و با گرگوری که  دراین سالیان  بین آنها  رابطه­ دوستی شگرفی  برقرار شده بود، زیر درختی نشسته و از هر دری سخن می‌گویند. هر دو پسرشان را در تصادف اتومبیل از دست داده بودند.

اما در خارج زندان وضع به گونه­ دیگری بود. اعتصابات و اعتراضات و آکسیون­‌های خشونت‌‌آمیز شدت  می‌گرفتند و از دربِ جنبی ویــلا، گروه­‌های مختلف برای مذاکرات رفت و آمد می‌کردند. اطراف ویلا  و خیابان‌های منتهی به آن، پُر از پلیس مخفی بود. ملاکان سفید پوست مجاور ویلا، که با نفرت ناظر این  رفت و آمد ها بودند، با فریادهای کمونیست­‌های کثیف و سیاهان آدمخوار... خشم و نفرت خود را ابراز  می‌­کردند.

گرگوری می‌نویسد:« به گمانم ماندلا خودش زمان آزادشدن از زندان را به تاخیر می‌انداخت . شاید به خاطر این بود که تصور می‌کرد کنگره ملی آفریقا هنوز آمادگی لازم را ندارد و یا این که هنوز رژیم آپارتاید مایل به مذاکرات جدی با رهبران کنگره ملی آفریقا نیست». درهرحال شایعه­ آزادشدن ماندلا هر روز قوت بیشتری می‌­گرفت.

روز یک­شنبه، یازدهم فوریه ۱۹۹۰، تعداد زیادی ازسران« جنبش برای حقوق شهروندی» در اقامتگاۀ  ماندلا گِردهم می‌آیند. همسر ماندلا، وینی ماندلا، نیز با جت نیروی هوایی آفریقای جنوبی وارد می‌شود.

رئیس اداره­ اطلاعات و امنیت آفریقای جنوبی با تلفن به گرگوری اطلاع می‌دهد که ماموران مخفی بریتانیا خبرداده‌‌اند توطئه­‌ای علیۀ  جان ماندلا درکار است و او به تنهایی مسئول عواقب آن خواهد بود. گرگوری فورا دستور می‌دهد  تمام نگهبان‌هایی که محافظ  ماندلا بودند  خلع سلاح شوند.

سرانجام، روز آزادی « قدیمی‌ترین زندانی سیاسی جهان» فرا می‌رسد. هنگامی که ماندلا از زندان خارج می‌شود، یادداشتی به خط  خودش به زندانبانش می‌­دهد که درآن نوشته شده بود: «میستر گرگوری، دقایق بس مطبوع دو دهه‌ای که با هم به سر بردیم امروز به پایان می‌رسد. اما شما همواره در خاطره‌‌ام باقی خواهید ماند.»

تا آن موقع،  گرگوری زندانی­‌اش را  نلسون و زندانی، زندانبانش را میستر گرگوری خطاب می‌کردند. پس از دریافت این یادداشت، زندانبان  زندانی‌‌اش را Sir Mandela  خطاب می‌کند و مشت بسته­ دست چپش را بلند می‌­کند که سمبل  پیروزی کنگره­ ملی آفریقا  و مورد نفرت سفید پوستان رژیم آپاتاید  بود.

 ماندلا در کتاب خاطراتش می‌نویسد: « انسان‌هایی چون گرگوری اعتماد مرا به انسان و انسانیت ـ حتی به آنهایی که مرا سال‌ها در زندان  نگه داشتند ـ تقویت کردند.» و ماندلا زندانبانش را از یاد نبرد. چهار سال بعد، گرگوری به دعوت رئیس جمهور آفریقای جنوبی، در تریبون افتخاری پارلمان، کنار شخصیت­‌های مهم نشسته بود که از سراسر جهان برای شرکت در مراسم ادای سوگند نخستین رئیس جمهور آفریقای جنوبی نوین گرد آمده بودند. چهره­‌های اغلب وزرای کابینه، استانداران و نمایندگان پارلمان  که سال‌ها  در بلوک B بسر برده بودند  برایش آشنا بودند.

نخستین سخنران گشایش پارلمان، همان زندانی شماره 64ـ466 در بلوک B بود:  نلسون ماندلا ، رئیس جمهور آفریقای جنوبی نوین.

منبع:

  J.Riedel: SD Magazin,Nr.46.1996