آیا مرگ زودرس توافق ژنو فرا رسیده است؟

 محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، طی پیامی فیسبوکی با حمله به کسانی که مرگ زود رَس توافق ژنو را اعلام داشته‌اند، نوشت: «در چند روز گذشته اقدامات نامناسبی از سوی آمریکایی‌ها صورت گرفت که ما به شکل مقتضی و با در نظرگرفتن همه جوانب امر به آن پاسخ دادیم. البته برخی دوستان که از ابتدا دل خوشی از برنامه اقدام ژنو نداشتند مرگ زودرس آن را اعلام کرده‌اند که بیشتر بیان خواست تا واقعیت است.»

این پیام فیسبوکی ظریف را می‌توان یکی از تندترین واکنش‌های او به مخالفان داخلی توافق ژنو دانست که آنها را به وارد کردن اتهامات ناروا و غیرمنصفانه متهم کرده و در انتقاد از آنان نوشت :«دوستانی که با استفاده از سکوت ضروری ما، مشغول خرده‌گیری از کنار گود هستند هم حتما می‌دانند که فرمایشات‌شان همگی جواب دارد ولی تیم مذاکره‌کننده وظیفه مهم‌تری برای پیگیری منافع ملی دارد و پاسخ عمومی به برخی موارد را فعلا به مصلحت نمی‌داند و آماده است در برابر اتهامات ناروا و غیرمنصفانه بخاطر منافع ملی سکوت کند ولی در زمان مناسب به همه ایرادها و ابهامات پاسخ خواهیم داد.»

بدین ترتیب، شک نیست که توافق هسته‌ای ایران ژنو موجبات شکاف در جمهوری اسلامی را دامن زده که در یک سو موافقان و در سوی دیگر مخالفان آن قرار گرفته‌اند. فرمانده سپاه توافق مزبور را «دادن امتیازات حداکثری و گرفتن امتیازات حداقلی» خوانده، حمید رسایی، نماینده اصولگرای مجلس آن را «جام زهر» و جواد لاریجانی آن را «مغایر با قانون اساسی» توصیف کرده‌اند. (مراجعه شود به: ستیز جناحی بر توافق هسته‌ای)

دولت روحانی در مظان اتهام

در کمتر از یک ماه از امضای توافق ژنو که طرف مقابل متعهد گردیده بود هیچ تحریم جدیدی را اعمال نکند، وزارت خزانه‌داری آمريکا روز ۲۱ آذر، نام ۱۴ شرکت و چهار فرد را به فهرست‌ تحريم‌های ايران اضافه کرد؛ اقدامی که عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، آن را «خلاف روح توافق‌نامه ژنو» و سخنگوی وزرات خارجه روسیه نیز آن را «نقض آشکار روح حاکم بر توافق هسته‌ای ژنو» توصیف کردند.

ازاین رو، چنین اقدامی، بهترین بهانه را در دست جناح مخالف دولت حسن روحانی داد تا اقدام امریکا را نقطه پایان توافق ژنو اعلام کنند؛ موضوعی که واکنش تند ظریف را به همراه داشت و صراحتاً تاکید کرد که « ما با جدیت مذاکرات ژنو را دنبال می کنیم.»

صرف‌نظر از ادعای واشنگتن که تحریم‌های جدید امریکا را ناقض توافق ژنو نمی‌داند، از منظرحقوقی وقتی معاون وزیر خارجه ایران آن را خلاف روح توافق ژنو توصیف می‌کند، این پرسش پیش می‌آید که چگونه ظریف می‌تواند با نقض تعهد ایالات متحده کنار آمده و مذاکرات را «با جدیت» به پیش برد؟

نگاه‌ها به سوی رهبر

در فرض اینکه بنا به گفته عراقچی تحریم‌های جدید آمریکا خلاف توافق ژنو باشد، نه تنها دولت روحانی بلکه رهبر جمهوری اسلامی نیز در مخمصه ای دشوار قرار گرفته است تا زنگ پایان مذاکرات را به صدا در آورد.

خامنه‌ای در آخرین اظهار نظر پیش از حصول توافق ژنو، در یک سخنرانی به مناسبت 13 آبان (اشغال سفارت امریکا)، در حالی که واشنگتن را «پیمان‌شکن» و «غیرقابل اعتماد»  توصیف کرد، چراغ سبز برای مذاکرات را صادر کرد و گفت:«من اعتماد ندارم، خوشبین نیستم به مذاکره لکن می‌خواهند مذاکره کنند، بکنند؛ ما هم به اذن‌الله ضررى نمی‌کنیم»

حال نه تنها، اعمال تحریم بیشتر آمریکا علیه تهران، دولت روحانی را در مخمصه دشواری گرفتار می‌کند که از آن بالاتر رهبر جمهوری اسلامی را نیز در وضعیت دشواری قرار می‌دهد که یا از سر عزت، مذاکرات را خاتمه بخشد و یا از سر مصلحت آن را ادامه دهد.

در مصلحت اقتصادی برای ادامه روند مذاکرات هسته‌ای، برنامه بودجه روحانی برای سال 93 خود گویاست که استحصال منابع درآمدی دولت از جمله از طریق فروش نفت در بالاترین قیمت نیز موجب نشد تا دولت از ارائه یک «بودجه به شدت انقباضی» خودداری کند؛ بودجه‌ای که استعفای اعتراضی نمایندگان خوزستان، کردستان و سیستان و بلوچستان را به همراه داشت.

به عبارت دیگر همین میزان بودجه کشور، به شرط به دسترسی به منابع درآمدی و فرض عدم اعمال تحریم‌های بیشتر بسته شده است؛ موضوعی که از دید رهبر جمهوری اسلامی نیز مغفول نیست.

حماسه اقتصادی در گرو مذاکرات هسته‌ای

خاتمه دادن به روند مذاکراتی که از 3 آذر 92 در ژنو آغاز شد، اقدامی است سهل ولی ممتنع. تن دادن «اسلام ناب محمدی» به مذاکره با «شیطان بزرگ» فقط پس از آن محقق شد که تحریم‌های فلج‌کننده امریکا و متحدانش، مانع دسترسی ایران به 80 میلیارد دلار دارایی‌ها خود شده است.

اصرار بر برنامه هسته‌ای به روال گذشته، تحریم های بیشتری را به همراه می‌آورد که اندک بارقه‌های امیدی را هم که با دولت روحانی متولد شد، نابود می‌سازد. کافی است به یادآوریم که فرمانده نیروی انتظامی، تحریم‌ها را نوعی تحریم هدفمند با انگیزه دامن زدن به شورش گرسنگان ارزیابی کرده بود. حسن روحانی خودش اعلام کرد که با تصدی پست ریاست جمهوری، اطلاع یافت در یکی از شهرستان‌ها فقط سه روز ذخیره گندم وجود داشت. در مورد دیگر در مرداد 91 سرتاسر شهر نیشابور دستخوش ناآرامی‌هایی شده بود که مردم به دلیل کمبود گوشت مرغ به خیابان‌ها ریختند.

از سوی دیگر، از یاد نبریم که خامنه‌ای سال 92 را سال حماسه سیاسی و حماسه اقتصادی نام نهاده است. حسن روحانی، مشارکت گسترده مردم در انتخابات ریاست جمهوری را تفسیر حماسه سیاسی دانست که منجر به روی کار آمدن دولت تدبیر و امید شد و نوید داد که اجرای منویات رهبر مبنی بر حماسه اقتصادی در سایه حمایت از دولت اوست.

رویکرد و راهکار روحانی برای محقق ساختن حماسه اقتصادی، در آن بود که پرونده هسته‌ای را آبرومندانه فیصله دهد. وی مدعی شده است که با توافق ژنو، ساختار مهندسی تحریم‌ها دچار شکست و ترک خوردگی شده است.

از این رو، به نظر می‌رسد تحریم‌های جدید آمریکا، موجب نخواهد شد تا خامنه‌ای فرمان خاتمه مذاکرات را صادر کند چرا که وی ناگزیر است از میان دو گزینه یعنی ادامه پرونده هسته‌ای به روال سابق و یا وعده حماسه اقتصادی یکی را انتخاب کند.

بر این مبنا، می‌توان نظر به واقعیت های اقتصادی غیر قابل کتمان، تفسیر کرد که محمدجواد ظریف به عنوان وزیر خارجه معتمد رهبر این اجازه را یافته تا همچنان مذاکرات هسته‌ای را «باجدیت» به پیش برد.