وی‌چت و وایبر، «تهدید ملی»

درحالی که چند روز پیش دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه گفته بود که فیلتر شدن نرم افزارهای تانگو، وایبر، واتس آپ و کوکو هم در دستور کارگروه فیلترینگ هست، بر اساس خبرهای غیر رسمی، اپلیکیشن پیام رسان وایبر از روز گذشته برای برخی از کاربران در داخل ایران فیلتر شده است و در دسترس نیست. البته بر اساس برخی گزارش‌ها، برخی از کاربران دوباره به آن دسترسی پیدا کرده‌اند اما هنوز هیچ مقام رسمی در این باره اظهار نظر نکرده است.

درباره وی‌چت، اگر گوشی‌ات را تکان بدهی، هر کاربر دیگری که در همان لحظه گوشی‌اش را تکان داده باشد، تو را پیدا می‌کند. می‌توانی با او گفت‌و گو کنی و برایش عکس و تصویر بفرستی. این تمام ماجرا نیست. با کمترین هزینه می‌توانی گفت‌و گوی صوتی و تصویری با دوستانت داشته باشی. چیزی شبیه اتاق‌های چت اینترنتی روی گوشی تلفن، منتها هرجا و هر لحظه.

امکاناتی که وی‌چت به کاربرانش می‌دهد خیلی متفاوت با اسکایپ و وایبر و بقیه نرم‌افزارهای پیام‌رسان نیست. هیجان ماجرا در مورد وی‌چت، همین تکان دادن گوشی و پیدا کردن غریبه‌هایی است که بر حسب تصادف دنبال برقراری یک ارتباط مجازی‌اند.  people nearbyیا مردم دور و بر اما مهم‌ترین عامل نگرانی مسئولان فیلترینگ در ایران شد که به همین بهانه و با دستاویز قرار دادن موضوع حریم خصوصی و نگرانی خانواده‌ها از ارتباطات فرزندان‌شان، نسبت به آن حساس شدند و در نهایت آن را فیلتر کردند.

با این حال این نرم‌افزارها تنها نیازهای هیجانی و لحظه‌ای را رفع نمی‌کنند. امکان تماس و فرستادن پیام بدون هزینه یا با کمترین هزینه، امکان جذابی است که همه مردم دنیا آن را جست‌و جو می‌کنند. برای ایرانیان اما به دلیل مشکلات اقتصادی و محدودیت‌‌های مختلف در زندگی خصوصی و اجتماعی، این نوع ارتباط‌ها جذابیت خاصی دارد و به سرعت تبدیل به یک موج و جریان می‌شود. درست با همان سرعت، گروه‌های محافظه‌کار دست به کار می‌شوند تا این راه‌های جدید ارتباطی را ببندند.

به نام خانواده‌ها،‌ به کام حکومت

مخالفان ارتباط‌های آزاد مجازی، همواره از نگرانی خانواده‌ها به عنوان یکی از دلایل برخوردهای خود یاد می‌کنند و ادعا می‌کنند گزارش‌هایی از مخالفت خانواده‌ها با این ابزارها دریافت کرده‌اند.

سابقه این برخوردها در ایران اما نشان می‌دهد که بسیاری از چیزهایی که زمانی نگران‌کننده به نظر می‌رسیدند، به مرور اهمیت خود را از دست داده‌اند و به ابزاری روزمره و عادی تبدیل شده‌اند. زمانی در ایران داشتن دستگاه پخش ویدئو ممنوع بود و نوارهای کاست و سی‌دی‌ها شکسته و نابود می‌شدند. چنین برخوردی با ماهواره‌ها همچنان با فراز و فرود ادامه دارد و اکنون با فراگیر شدن اینترنت به حوزه نرم‌افزارها و حتی دسترسی به اینترنت رسیده است. بر همین اساس است که فیلترینگ اینترنت در ایران از سوی چندین نهاد و گروه مختلف پیگیری می‌شود و ستادها و نهادهای مختلفی مسئول تعیین مصادیق جرایم اینترنتی هستند. از جمله نهادهای مهم فعال در این زمینه می‌توان به شورای عالی فضای مجازی، کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ارتش سایبری جمهوری اسلامی ایران و پلیس فتا اشاره کرد.

سانسور، محدودیت و نظارت ساختاریافته و هدفدار بر دسترسی به محتوای وبگاه‌ها و استفاده از خدمات اینترنتی برای کاربران ایرانی شیوه‌های مختلف اعمال فیلترینگ است. فیلترینگ در ایران بر اساس قوانین مصوب در مجلس شورای اسلامی اعمال می‌شود و طیف گسترده‌ای از وب‌گاه‌های اینترنتی، از پورنوگرافی گرفته تا سیاسی را در بر می‌گیرد.

گفته می‌شود وی‌چت چندصدمیلیون میلیون کاربر در سراسر جهان دارد و تعداد کاربرانش به دلیل همکاری اقتصادی چهره‌هایی مانند لیونل مسی برای تبلیغ، به سرعت افزایش می‌یابد. درباره وایبر هم آمار مشابهی مطرح می‌شود. این روند فراگیر، برای محافظه‌کاران ایرانی ترسناک است و نگرانی از کم شدن دایره قدرت و تسلط بر روابط افراد، باعث می‌شود که به هر شکل ممکن با آن مقابله کنند.

زهره طبیب‌زاده، نماینده مجلس ایران، نخستین کسی بود که چند هفته قبل از فیلتر شدن وی‌چت، درباره آن اظهار نظر کرد. او گفته بود: «یکی از عوارض و آثار منفی فضای مجازی، روابط نامناسب اخلاقی بین دختر و پسر است که این شبکه و نرم‌افزار‌های جدید مانند "وی‌چت" و "تانگو" آسیب‌های جبران‌ناپذیری برای نوجوانان و جوانان به همراه دارد. شبکه‌های اجتماعی جدید فیلتر نبوده و این خود مشکلی اساسی است؛ این شبکه‌ها جوانان را ترغیب به روابط نامشروع و غیر اخلاقی می‌کنند... ترویج بی‌بند و باری و عادی‌سازی خیانت از سوی چنین شبکه‌هایی رخ می‌دهد؛ حضور دختران و پسران نوجوان در "وی‌چت" باعث روابط شدید و وابستگی آن‌ها به فرد ناآشنا می‌شود که این امر آسیب جدی است، چرا که مشکلات عدید‌ه‌ای را به دنبال دارد.»

رئیس بسیج جامعه زنان هم چهره محافظه‌کار دیگری است که در این زمینه اظهار نظر کرده است. او پا را از نگرانی برای جوانان فراتر گذاشته و ادعا کرده که «پشت پرده شبکه اجتماعی جدید وی‌چت صهیونیسم» است.

 مینو اصلانی، رئیس بسیج جامعه زنان در خصوص شبکه‌های اجتماعی جدید معتقد است که شبکه‌های اجتماعی جدید مانند وی‌چت و همچنین فیس‌بوک حیازدایی و ترویج اباحه‌گری را به‌دنبال دارد و این شبکه‌ها برای خانواده‌ها و جوانان مخرب هستند. عادی‌سازی روابط نامشروع، تزلزل اصالت خانواده و انتشار پیام‌های شرم‌آور جنسی، دلایلی است که بر اساس آنها مینو اصلانی خواهان از دسترس خارج شدن این ابزارهای اجتماعی شده است.

 اظهار نظرهای مقام‌های رسمی درباره این ابزارهای ارتباطی محدود به نظر این نماینده مجلس نمانده است. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت یازدهم، هرچند گفته که وزارت ارتباطات نقشی در فیلترینگ ندارد و وی چت را فیلتر نکرده، اما بارها در مورد استفاده از شبکه‌های اجتماعی اظهار نظر کرده است.

محمود واعظی، در مورد فیلتر شدن وی چت تاکید کرده که آنچه باعث شد کمیته تعیین مصادیق وی‌چت را فیلتر کند این است که «بخشی از این شبکه اجتماعی باعث وارد شدن به حریم خصوصی دیگران می‌شود».

او در عین حال گفته است: «حتی ما اعلام کرده‌ایم که حاضریم بخشی از این شبکه اجتماعی را که مورد اشکال کمیته تعیین مصادیق است حذف کنیم چه بسا افرادی از جامعه استفاده صحیحی از این شبکه اجتماعی دارند.» او پیشنهاد کرده که برخورد با این مسائل نباید به شکل فعلی باشد بلکه باید در کشور از لحاظ فرهنگی کار شود.

نکته دیگری که درباره استفاده از این نزم‌افزارها مطرح است مسئله اقتصادی است. مدت‌هاست تلفن‌های همراه هوشمند، ارتباط از طریق خطوط تلفن همراه را با چالش روبه‌رو کرده‌اند. استفاده از سیگنال‌های مخابراتی بسیار گران تمام می‌شود، در حالی که قیمت اینترنت در مقایسه با هزینه هر پالس تلفن همراه، بسیار ارزان است. این مسئله این شبهه را در میان بسیاری از کاربران ایرانی ایجاد کرده که ممکن است فیلتر شدن این ابزارهای ارتباطی ربطی هم به مسائل اقتصادی داشته باشد و به خصوص وزارت ارتباطات ایران به دلیل در خطر دیدن منافع اقتصادی خود در این اقدام دست داشته باشد.

وزیر ارتباطات ایران اما این اتهام را رد کرده و گفته است  فیلتر شدن این شبکه اجتماعی هیچ ربطی به مسائل اقتصادی ندارد و تنها یک درصد کاربران وی چت در جهان را ایرانی ها تشکیل می‌دهند.

 مفید یا خطرناک؟

در میان مقام‌های مسئول ایرانی توافقی همه‌جانبه‌ درمورد مصادیق فیلترینگ وجود ندارد. به عنوان مثال مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در نشستی خبری به انتقاد تلویحی از این تصمیم پرداخته و حتی این‌گونه عنوان کرده است که خود او هم نظر مثبتی نسبت به این فیلترینگ ندارد.

محمود خسروی گفته است: «وزارت ارتباطات نیز نماینده‌ای در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه رایانه‌ای دارد، اما گویا در جلسه اخیر این کارگروه که بحث فیلتر شدن این شبکه اجتماعی موبایلی مطرح شده تنها مخالف این قضیه نماینده وزارت ارتباطات بوده است.»

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم در موضع‌گیری خود درباره وی‌چت گفته است: «دولت در خصوص بحث وی‌چت نظر خاصی مطرح نکرده اما برخی از وزرای دولت معتقد بودند که می‌توان بخش‌های مضر وی‌چت را فیلتر کرد چرا که وی‌چت یک وسیله ارتباطی بسیار مناسب است.»

او درباره رفع فیلتر از وی چت گفته است: «این مسئله بر عهده کمیته تعیین مصادیق است که ما باید آن را زیر نظر مرکز ملی فضای مجازی ببریم و در آنجا در این زمینه تصمیم‌گیری دوباره شود.»

برخی از کارشناسان فضاهای مجازی در ایران هم معتقدند محروم کردن ایرانیان با این شیو‌ه‌ها اثرگذار نیست و مسئولان می‌توانند جنبه‌های مفید این ابزارهای ارتباطی را در نظر بگیرند و تنها بخش‌های مضر را حذف کنند. این اظهارنظرها جایی قابل توجه می‌شود که بسیاری از مسئولان حکومتی ایران ازجمله علی خامنه‌ای، در فضاهای فیلترشده‌ای مانند فیس‌بوک و توییتر حضور و حساب کاربری دارند. در حالی که وزیر امور خارجه ایران یکی از مطرح‌ترین چهره‌های سیاسی ایرانی است که در فیس‌بوک حضور دارد، علی جنتی وزیر ارشاد هم نظر مثبتی نسبت به فیس‌بوک دارد. او پیش از این نیز در مورد فیس‌بوک گفته بود: «به نظر من فیس‌بوک از مصادیق مجرمانه به شمار نمی‌رود و کسانی که عضو آن هستند، ارتباطات سالم و درستی دارند. نه تنها فیس‌‌بوک باید قابل دسترسی باشد بلکه قید "غیرقانونی" برای سایر شبکه‌های اجتماعی نیز باید برداشته شود.»

با وجود اظهار نظرهای این چنینی، کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه که تقریبا نیمی از اعضای هیئت دولت در آن عضو هستند، در آخرین موضع‌گیری خود پس از فیلتر کردن وی‌چت اعلام کرد: «تانگو، وایبر، واتس آپ و کوکو در دستور کار کارگروه قرار دارد.»

عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در اخرین اظهار نظر خود اعلام کرده بود برای فیلتر دامنه اصلی اینستاگرام هیچ دستوری صادر نشده است، اما این شبکه اجتماعی هم در ایران برای مدت کوتاهی فیلتر شد و قبلاً هم دستور فیلتر چندین صفحه از این سایت توسط کارگروه صادر و اجرا شده است.

خرم‌آبادی تصریح کرده است: «استنباط من به عنوان دبیر کارگروه این است اگر کارگروه به این نتیجه برسد که نرم‌افزارهای داخلی مشابه وی‌چت می‌توانند نیاز ارتباطی صوتی و تصویری کاربران را برآورده کند کارگروه دستور فیلتر آنها را هم صادر می‌کند؛ البته این بستگی به نظر اعضای کارگروه دارد و همه اعضای کارگروه باید در این خصوص اظهار نظر کنند.»

تا این زمان و پس از اینکه وزارت ارتباطات در مورد فیلتر شدن اینستاگرام اطلاعیه‌ای صادر و اعلام کرد که این شبکه اجتماعی فیلتر نشده است، کاربران ایرانی همچنان از این فضا استفاده می‌کنند و راه‌هایی برای دسترسی به وی‌چت هم برای خود فراهم کرده‌اند. تجربه کاربران ایرانی به آنها ثابت کرده که همواره راهی برای اتصال به این شبکه‌ها و استفاده از این امکانات وجود دارد. امکان نصب فیلترشکن‌ها در کنار ایجاد برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های جدید، این امکان را به کاربران ایرانی داده که به هر طریق حضور خود را در فضای مجازی حفظ کنند. با این‌حال تلاش‌ها برای محدودیت و فیلترینگ، از یک سو کاربران را به زحمت می‌‌اندازد و از سوی دیگر هزینه‌های اضافه و بیهوده به جامعه و نظام اقتصادی تحمیل می‌کند.

در همین زمینه:

واکنش دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه به سخنان علی جنتی
چالش‌های دموکراسی در عصر دیجیتال