دومین سفر منطقه‌ای ظریف در سایه جنگ نیابتی تهران- ریاض

با فراعت نسبی از پرونده هسته‌ای، جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، دومین سفر منطقه‌ای خود را به سه کشور لبنان، عراق و اردن طی روزهای ۲۳ و ۲۴ دی ۹۲ به پایان رساند. او پیش از این نیز، در آذر امسال از کویت، عمان و قطر دیدن کرده بود.

سفر به عربستان، مهم‌ترین کشور عربی حوزه خلیج فارس، تاکنون در برنامه سفرهای ظریف به کشورهای عربی منطقه جایی نداشته است.

پس از سر و سامان نسبی به پرونده هسته‌ای به عنوان اولویت نخست سیاست خارجی دولت روحانی، بهبود روابط با کشورهای منطقه (که اکثرا روابطشان با تهران در دولت احمدی‌نژاد به تیرگی گراییده بود)، اولویت دوم و هدف این سفرهای منطقه‌ای به شمار می‌رود.

موضوع سوریه

عمده‌ترین محور مذاکرات این سفرها را جنگ داخلی سوریه تشکیل می‌دهد که در حال سرریز تدریجی به کشورهای منطقه و به ویژه لبنان است. در نتیجه این وضعیت جدید، طی سه ماه گذشته دفتر نمایندگی فرهنگی ایران در بیروت و اهدافی از حزب‌الله لبنان مورد عملیات‌های انتحاری جداگانه قرار گرفته است. (مراجعه شود به مقاله: سر ریز جنگ داخلی سوریه در لبنان)

وضعیت کنونی در سوریه به شدت متأثر از جنگ نیابتی تهران- ریاض در این کشور است. با نظر به این موضوع، هدف قرار دادن اماکن دیپلماتیک ایران در لبنان و همچنین هدف قرار دادن اهداف حزب‌الله لبنان (متحد استراتژیک تهران)، گسترش دامنه این جنگ نیابتی به فراتر از مرزهای سوریه تفسیر می‌شود. تضعیف دولت نوری المالکی در عراق (دیگر متحد تهران) طی نبردهای خونین شیعیان و سنی‌های این کشور، دیگر زمینه ظهورجنگ نیابتی تهران- ریاض تلقی می‌گردد.

از این‌رو، دومین سفر منطقه‌ای ظریف به کشورهای عربی منطقه را می‌توان در چارچوب پیامدهای سر ریز شدن جنگ نیابتی تهران- ریاض در سوریه ارزیابی کرد که آثار خود را در لبنان و عراق نشان داده است.

اقدام معنی‌دار ظریف در تجلیل از عماد مغنیه

تنش مشهود بین تهران- ریاض در حالی است که دیگر اقدام ظریف در سفر به لبنان واکنش تند واشنگتن را نیز به همراه داشت.

تاج گل نهادن ظریف بر سر قبر عماد مغنیه که از سوی دولت‌های آمریکا، اسرائیل و اتحادیه اروپا به دست داشتن در انفجارهای مقر نظامیان آمریکا و فرانسه در بیروت (خرداد ۱۳۶۱) متهم است، واکنش تند سخنگوی امنیت ملی کاخ سفید را تا بدانجا همراه داشت که گفت: «اقدام به بزرگداشت شخصی که در چنین اقدام‌های وحشیانه‌ای شرکت داشته و سازمانش همچنان به فعالیت‌های تروریستی خود در سراسر جهان با تمام توان ادامه می‌دهد، پیامی نادرست مخابره می‌کند و تنها به افزایش تنش در منطقه می‌انجامد.»

سخنگوی کاخ سفید بدون نام بردن از حکومت ایران به عنوان حامی حزب‌الله تاکید کرد: «خشونت‌هایی که مغنیه دست به آن زد و حزب‌الله لبنان با پشتیبانی مالی و مادی، در حال ادامه آن است، پیامدهای بی‌ثبات‌کننده و مرگباری برای لبنان و منطقه دارد.»

بدین ترتیب، مشاهده می‌شود که واشنگتن و ریاض در دو موضوع حمایت تهران از بشار اسد و حزب‌الله کاملا با هم همسو هستند.

تهدیدات بیشتر

در پی سفر ظریف به لبنان و در فاصله کمتر از دو هفته از مرگ ماجد الماجد، تبعه سعودی و رهبر گروهان‌های عبدالله عزام (که مسئولیت عملیات انتحاری در برابر نمایندگی ایران در بیروت را برعهده گرفته بود)، سراج‌الدین زریقات عضو ارشد این سازمان شبه نظامی، ایران و حزب‌الله را تهدید به عملیات‌های تلافی جویانه بیشتر کرد.

در بیانیه این سازمان با اشاره به حضور نیروهای نظامی حزب‌الله در کنار ارتش سوریه، گفته شده که این سازمان در ادامه راه ماجد الماجد ضربه زدن به اهداف ایران و حزب‌الله را به منظور دفاع از«اهل سنت»، در دستور کار خود دارد.

سازمان شبه‌نظامی یاد شده، یکی از شاخه‌های القاعده است. ماجد الماجد رهبر پیشین این سازمان طی عملیات از سوی ارتش لبنان دستگیر و به طرز مرموزی در بیمارستان جان خود را از دست داد. ایران از دولت لبنان خواسته بود تا رسماً در پروسه بازجویی از وی مشارکت داشته باشد.

مقامات ایران و حزب‌الله لبنان، عربستان سعودی را به دست داشتن در حمله به نمایندگی فرهنگی ایران در بیروت متهم می‌کنند که طی آن نماینده فرهنگی ایران جان خود را از دست داد.

اردن: میانجی تهران- ریاض

سفر ظریف به اردن و دیدار با پادشاه این کشور در حالی انجام می‌شود که واگرایی تهران- ریاض به دلیل اختلاف دو کشور در عراق، سوریه و لبنان روندی فزاینده یافته است. ریاض معتقد است که حمایت تهران از دولت شیعه مالکی در عراق و دولت علوی سوریه با به کار گرفتن توان نظامی حزب‌الله در سوریه، منافع اهل سنت در منطقه را که ریاض آن را نمایندگی می‌کند، به مخاطره انداخته است. (مراجعه شود به مقاله: ایران و عربستان در مسر واگرایی فزاینده)

از سوی دیگر، در حالی که کشورهای بزرگ و همچنین کشورهای منطقه خود را آماده می‌کنند تا در اجلاس ژنو ۲ حضور یابند، ایران غایب اجلاسی است که قرار است سرنوشت سوریه را در آن رقم بزنند.

در شرایط روابط تیره تهران- ریاض، بدیهی است که عدم دعوت از تهران به کنفرانس ژنو ۲، امتیاز بزرگی برای عربستان به شمار می‌رود.

سفر ظریف به اردن که تلاش کرده تا حتی الامکان خود را از ورود مستقیم در بحران سوریه به دور نگه دارد، استمزاج این ایده است که آیا اردن می‌تواند نقشی میانجیگرایانه‌ را میان تهران-ریاض ایفا کند یا خیر؟

پیش از سفر ظریف به امان، سایت خبری «زاد الاردن» نزدیک به دولت این کشور، به نقل از منابع دیپلماتیک نوشته بود که این سفر، با خواست ملک عبدالله دوم برای میانجی‌گری میان تهران و ریاض، صورت گرفته است.

در صورت مثبت بودن نتیجه مذاکرات ظریف با پادشاه اردن، نخستین سیگنال مثبت عربستان به تهران آن است که از حضور ایران در ژنو ۲ حمایت کند.

عراق در مسیر سوریه‌ای دیگر

در تقابل دو جریان شیعی – سنی در منطقه که نماد تقابل تهران و ریاض است، عراق نیز دستخوش ناآرامی‌هایی در استان سنی‌نشین الانبار شده است. شبه‌نظامیان گروه موسوم به دولت اسلامی عراق و شام "داعش"، حضور پررنگی در عملیات‌های نظامی علیه مالکی در عراق و بشار اسد در سوریه دارند.

در تهران بیم آن می‌رود که عراق به سرنوشت سوریه دچار آمده و آینده این کشور نیز به جنگ داخلی گسترده‌ای منتهی شود که برخلاف سوریه این بار در همسایگی ایران اتفاق خواهد افتاد. سفر ظریف به عراق، به منظور ارزیابی آخرین وضعیت عراق صورت گرفته بود.

سیاست تعامل سازنده در آزمون موفقیت

چنانکه گفته شد، بهبود روابط با کشورهای منطقه دومین اولویت سیاست خارجی دولت روحانی پس از پرونده هسته‌ای است. الگوی تنش‌زدایی از روابط خارجی ایران، در شرایطی که تهران- ریاض در تقابل فزاینده در سه کشور عراق، سوریه و لبنان قرار گرفته‌اند، تحت آزمونی سخت قرار گرفته که آیا تهران می‌تواند به الگویی رضایت‌بخش دست یابد تا هم روابط خود با ریاض را ترمیم کند و هم منافع خود را در این سه کشور از دست ندهد.

اگرعربستان آن چنان‌که تهران ادعا می‌کند در پشت عملیات انتحاری در برابر نمایندگی ایران در بیروت قرار داشته باشد، بسیار دشوار بتوان امید داشت ابرهای تیره و تار از روابط تهران – ریاض در آینده نزدیک زدوده شوند.