سفر اردوغان به ایران؛ تنش و نزدیکی

سفر رجب طیب اردوغان به تهران (۲۸ ژانویه ۲۰۱۴) و سفر قریب الوقوع حسن روحانی به ترکیه در حالی است که بحران سوریه، شکاف عمیقی را بین دو کشور دامن زده است.

آنکارا منافع خود را در برچیده شدن دولت اسد و تهران منافع استراتژیک خود را در بقای این متحد دوران جنگ هشت ساله و پشتیبان استراتژیک حزب‌الله می‌بیند.

فرماندهان سپاه پاسداران جای تردید باقی نگذاشته بودند که اگر جمهوری اسلامی ناگزیر به انتخاب یکی از میان سوریه و ترکیه شود، بی‌درنگ سوریه را بر خواهند گزید. سوریه‌ را علی اکبر ولایتی، وزیر خارجه اسبق و مشاور کنونی رهبر، حلقه طلایی برای تهران نام نهاده بود.

به نظر می‌رسد تلقی و باور قوی تهران این است که پایان عمر بشار اسد، آغاز تغییر رژیم در ایران است. از این رو، مشارکت فعال آنکارا در تضعیف دولت بشار اسد (از جمله با میزبانی کنفرانس‌های مخالفان بشار اسد) گناه نابخشودنی از نظر تهران به حساب می‌آمده است.

با روی کار آمدن یک دولت اسلامگرا در ترکیه، نمایندگی دو مذهب شیعه و سنی (به تشابه رقابت‌های امپراطوری صفوی و عثمانی) نیز مزید اختلافات تهران - آنکارا شد تا آنجا که احمد داود اوغلو، سخن از پایان "احیای عصر شیعه‌گستری" بر زبان آورد.

در نگاه او که نگاه مشترک دولتش و دیگر کشورهای سنی منطقه است ایران در صدد تقویت خط سیر شیعه از ایران گرفته تا عراق (نوری مالکی)، سوریه (خاندان علوی اسد) و حزب‌الله لبنان است.

چنین زنجیره ای، بدیهی است که منافع استراتژیک ترکیه را در عصر "نوعثمانی گرایی" که حزب اردوغان آن را نمایندگی می‌کند، به خطر می‌اندازد.

بهار عربی؛ زمینه اختلاف دیگر

از نگاه اردوغان، پدیده بهار عربی برآیند مدلی از حکمرانی دولت او با ریشه‌های مذهب سنی است که حزب عدالت و توسعه به منطقه خاورمیانه معرفی و عرضه کرده است. به زعم بسیاری، حزب "آزادی و عدالت" محمد مرسی در مصر مدل عربی حزب "عدالت و توسعه" اردوغان در ترکیه است که هر دو از آبشخور تفکرات اخوان‌المسلمین سرچشمه گرفته‌اند.

شگفت اینکه جمهوری اسلامی نیز در گمان خود، بهار عربی را برآیند "بیداری اسلامی" ملهَم از انقلاب اسلامی می‌داند. چنین برداشت‌های متعارضی از پیدایش بهار عربی، اختلاف تهران – آنکارا را به همراه داشت.

زیان مشترک تهران – آنکارا در بهار عربی

چه اینکه بهار عربی، برآیند "بیداری اسلامی" (مدل جمهوری اسلامی) یا در جهت نوعثمانی‌گرایی (مدل حزب عدالت و توسعه) باشد، کودتا علیه دولت محمد مرسی در مصر، به معنی بر باد رفتن هر دو این مدل‌ها تفسیر می‌شود. بی دلیل نیست که به رغم اختلافات دو کشور در مبدأ پیدایش بهار عربی، هم تهران و هم آنکارا کودتای نظامیان در مصر را تقبیح کرده‌اند.

اگرچه تهران و آنکارا هر یک بهار عربی را به خود منتسب می‌کردند، تالی فاسد حمایت آنان از دومینوی سقوط رژیم‌های استبدادی عربی، نگرانی‌های کشورهای دیکتاتور زده عرب را دامن زد و در نتیجه، روابط تهران و آنکارا را به طور یکسان با کشورهای عربی به سوی تیرگی سوق داد.

اگر حمایت تهران و آنکارا را سرمایه‌گذاری جداگانه هر یک در بازاری نوپیدا بدانیم که در آغاز، رقابت را میان‌شان دامن زده بود، تبدیل شدن بهار عربی به "خزان عربی" موجب شد که هر دو این سرمایه‌گذاران در زیان حاصل از آن (تیره شدن روابط شان با کشورهای عربی) سهیم باشند. این خود یکی از موجبات نزدیکی تهران – آنکارا در مقطع کنونی است هرچند که اختلاف آنان در قضیه سوریه همچنان به قوت خود باقی است.

موضع امریکا در توافق هسته‌ای و جنگ علیه سوریه

باراک اوباما گفته بود که استفاده دولت سوریه از سلاح شیمیایی، خط قرمز اوست و موجب خواهد شد جنگ علیه سوریه را آغاز کند. به رغم استفاده از سلاح شیمیایی در سوریه، وقتی اوباما فکر حمله به سوریه را عملیاتی نکرد، ترکیه آن را امتیازی به ایران از سوی اوباما دید که ترجیح داد با ایران وارد معامله هسته‌ای شود.

گرچه حمله نکردن امریکا به سوریه موجب سرخوردگی ترکیه شد اما فرصت‌های اقتصادی که توافق هسته‌ای ایران می‌تواند در آینده نزدیک برای ترکیه داشته باشد، موجب خرسندی آنکارا است. ترکیه به خوبی می‌داند که ایران برای بازسازی اقتصاد بحران زده خود نیازمند گذر از دروازه ترکیه به اروپاست. این فرصت اقتصادی در سایه کاهش تحریم‌ها از ایران برای ترکیه محقق خواهد شد.

در صورت گشایش اقتصادی برای ایران، آنچه ترکیه به طور مخفیانه در کمک به دور زدن تحریم‌ها انجام می‌داد (که نمونه‌ای از آن در کشف فساد مالی کابینه اردوغان برملا شد) به صورت قانونی و از مجاری سالم انجام خواهد شد.

 بی‌دلیل نیست که اردوغان در آستانه سفرش به تهران با استقبال از توافق هسته‌ای ژنو، ابراز امیدواری کرده که حجم تبادل تجاری با ایران از رقم کنونی ۱۳ میلیارد دلار در امسال به ۳۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۱۵ افزایش یابد. وی حتی باور دارد که حجم تجارت دو کشور می‌تواند به رقم ۱۰۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۰ برسد. برای رسیدن به این حجم از تجارت با ایران، ترکیه نه فقط به بازار ایران می‌نگرد بلکه ایران را پل رسیدن به بازار آسیای میانه می‌بیند.

چنین تجارت سودآور و شیرینی که در سایه توافق هسته‌ای برای ترکیه حاصل خواهد شد، ارزش آن را خواهد داشت تا آنکارا از اصرار بر تغییر رژیم در سوریه دست بشوید. تشکیل "شورای راهبردی روابط ایران- ترکیه" دقیقا در همین راستا قابل تفسیر است.

نیازمندی به یک شریک سنی و بالعکس

در حالی که روابط ایران و عربستان یکی از بدترین دوره‌های خود را می‌گذراند، رابطه تهران با آنکارا به عنوان یک شریک تجاری سنی موجب خواهد شد که صف‌بندی ایران و عربستان در سوریه به تقابل شیعه و سنی تفسیر نشود.

داشتن یک شریک شیعه نیز در شرائطی که روابط ترکیه با عراق به رهبری نوری مالکی چندان گرم نیست، موجب خواهد شد روابط ترکیه با عراق بهبود یابد. بدین ترتیب نه تنها، اختلاف مذهبی ایران و ترکیه عامل جدایی محسوب نمی‌شود بلکه پیوندهایی را هم به همراه خواهد داشت.

ترکیه در شرایطی که روابط تیره‌ای با اسرائیل دارد و معضل کردهای مسلح در خاک ترکیه و خاک سوریه تهدیدی برای آنکارا تلقی می‌گردد، نیازمند همکاری ایران و عراق است.

تهران- آنکارا به دنبال فصلی جدید در روابط

دوستی و دشمنی‌های ایران و ترکیه ریشه‌ای دیرینه دارد. کمتر زمانی را می‌توان یافت که این دو همسایه در ارتباطی بدون تنش با یکدیگر بوده باشند. این تنش‌ها، اما همواره در کنار نیازهای مبرم این دو همسایه به یکدیگر به گونه‌ای بوده که بی‌نیازی یکی از دیگری را ناممکن ساخته است.

به رغم رقابت‌های منطقه‌ای ایران و آنکارا و به رغم اختلاف مذهبی که دو دولت نمایندگی می‌کنند و به رغم اختلاف نظرشان در بحران سوریه، تغییر آرایش بازی خاورمیانه از مقطع توافق هسته‌ای ایران با ۵+۱ وضع جدیدی را موجب شده است.

این تغییرات شرایطی را فراهم آورده که نه تنها روند واگرایی دو کشور متوقف شود بلکه سفر اردوغان به تهران و سفر آتی روحانی به آنکارا زمینه‌ای را فراهم خواهد ساخت که روند همگرایی دو کشور تقویت شود. اهم علل این روند همگرایی عبارتند از:

− افق‌های جدید همکاری تجاری در سایه توافق هسته‌ای ایران

− نیازمندی دو کشور به تحسین روابط خود با کشورهای عرب منطقه

− تقابل با اسرائیل

− زایل شدن فاکتور بهار عربی به عنوان پارامتری که رقابت میان دو کشور را دامن زده بود.