ماهیان مسموم و سفره شب عید

با نزدیک شدن به نوروز،  بازار ماهی فروشان کم کم رونق می‌گیرد و سکه می‌شود. گرچه برای درصد قابل ملاحظه‌ای از خانواده‌های ایرانی با درآمد کم یا حتا متوسط تهیه ماهی به دلیل قیمت بالای آن دشوار است، اما بسیاری از آن‌ها سعی می‌کنند علیرغم افزایش قیمت‌ها، لااقل یک وعده «سبزی پلو با ماهی» شب عید را به هر دشواری تهیه کنند.

اما این روزها غیر از نگرانی در مورد قیمت ماهی باید بیشتر در مورد سلامتی آن نگران بود. آلودگی‌های زیست محیطی در دریاهای شمال و جنوب ایران باعث شده است تا مصرف برخی از انواع ماهی‌‌ها و آبزیان دیگر به شدت برای سلامتی انسان زیان‌آور باشد.

اما به نظر می‌رسد وضعیت دریای خزر بحرانی‌تر از سواحل خلیج فارس است. به گفته مدیرکل دامپزشکی استان مازندران، مردم باید از مصرف برخی از انواع ماهیان به ویژه ماهیان کفال دریای خزر به طور جدی خودداری کنند. مجید مختاری روز ۱۳ اسفند به خبرگزاری فارس گفت از لاشه‌های ماهیان دریای خزر نمونه‌برداری شده و این نمونه‌ها به دانشگاه تهران و سازمان دامپزشکی کشور نیز ارسال شده است. نتیجه آزمایش‌ها نشان می‌دهد تلفات ماهیان کفال در دریای خزر بیشتر از سایر ماهی‌ها و آبزیان این دریاست، به همین خاطر مردم باید از مصرف ماهی کفال خودداری کنند.

مدیرکل دامپزشکی مازندران عمده‌ترین دلیل تلفات کفال ماهیان دریای خزر را آلودگی آب این دریا و رودخانه‌هایی که به خزرمی‌ریزند اعلام کرد و گفت: ماهیان کفال شرایط بسیار حساسی دارند. به گفته مختاری، در بررسی اولیه دو عامل مهم برای بیماری کفال مورد توجه قرار گرفته است که پس از کشت، نتایج آن تا دو ماه دیگر اعلام شود. او همچنین  درباره جمع‌آوری لاشه‌های کفال ماهی کنار دریا گفت: متولی امر جمع‌آوری لاشه‌ها شیلات و محیط زیست هستند. مدیرکل دامپزشکی مازندران  با اعلام اینکه در حال حاضر کفال ماهی که در دریا صید می‌شود نیز قابل استفاده نیست، گفت: «این نوع ماهی‌ها در استان به فروش نمی‌رسد».

چرا خزر آلوده است؟

عوامل مختلفی دریای خزر را به دریایی بسیار آلوده تبدیل کرده‌اند. آلودگی‌های نفتی، فاضلاب‌ها و پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی و همچنین ورود انواع آفت‌کش‌ها و سمومی که در مزارع کشاورزی استفاده می‌شود آب‌های خزر را روز به روز آلوده‌تر می‌کند.

بالابودن سطح آب‌های زیرزمینی و ارتباط دریای خزر با رودخانه‌ها و دریاچه‌ها از یک‌سو و رعایت نشدن حریم دریا و ساخت و سازهای فراوان در سال‌های اخیر در نوار ساحلی دریای خزر توسط افراد حقیقی و حقوقی و سازمان‌های دولتی و حکومتی از سوی دیگر باعث شده تا حجم فاضلاب انسانی بیشتری وارد دریای خزر شود.

این در حالی است که به گفته کارشناسان محیط‌زیست، خطرناک‌ترین عامل تهدیدکننده این دریا در سواحل ایران آلودگی میکروبی است. ازجمله عوامل اساسی ورود آلودگی، انتشار نفت از سوی سکوهای نفتی کشور آذربایجان و ورود آلودگی‌های شیمیایی کشورهای همسایه از طریق رودخانه‌های منتهی به این دریاچه است. ‌عمده آب‌ ورودی دریای خزر از سمت رودخانه ولگاست و شیب دریا هم به سمت کشور ایران است و رسوبات این رودخانه‌ حاوی مواد نشتی سکوهای نفتی است.

به دلیل جهت گردش آب در دریای خزر و همچنین عمق بیشتر آن در سمت ایران، آلودگی‌ها در قسمت‌های مجاور سواحل ایران بیشتر باقی می‌مانند.  این عوامل همگی بر جمعیت ماهیان و سلامت آن‌ها تاثیر گذاشته و باعث  ایجاد مسمومیت یا محدود کردن اکوسیستم و منابع غذایی برای آبزیان می‌شود.

ازجمله اثرات مشهود این آلودگی‌ها به جز کاهش چشمگیر ذخایر ماهیان دریای خزر افزایش صید ماهیان بیمار و دارای عارضه‌های پوستی در سال‌های اخیر است. از سوی دیگر وجود انواع مواد آلاینده درون بافت ماهیانی که در معرض آلودگی قرار می‌گیرند، می‌تواند به طور جدی اثرات زیان‌باری برای انسان نیز به همراه داشته باشد. تاثیرات این نوع ماهیان ممکن است در درازمدت در بدن انسان ظاهر شود.

۱۲۲ هزار تن آلودگی سالانه وارد خزر می‌شود

پیش‌تر«پژوهشکده‌ اکولوژی دریای خزر» وابسته به موسسه تحقیقات شیلات در ایران با اعلام میزان آلودگی‌های نفتی در دریای خزر هشدار داده بود وجود انواع آلودگی‌های نفتی، کشاورزی، صنعتی و خانگی موجب شده است که وضعیت دریای خزر به سوی بحرانی شدن پیش رود و اگر این روند ادامه یابد «خزر در سال‌های آینده از بین می‌رود».

سال گذشته این پژوهشکده میزان ورود آلاینده‌های مختلف به دریای خزر را سالانه ‍۱۲۲ هزار تن آلاینده نفتی و انواع آلاینده‌های شیمیایی و میکروبی دیگر اعلام کرده بود. به گفته مقامات ایرانی، ۹۵ درصد از آلودگی‌های دریای خزر از سمت کشورهای شمالی و شمال غربی این دریا یعنی روسیه و جمهوری آذربایجان تولید می‌شود.

اما به جز آلودگی‌های نفتی، آلودگی‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی نیز به شدت زیست بوم این دریا را تهدید می‌کند. بخشی از این آلودگی‌‌ها از سوی سواحل ایران وارد دریای خزر می‌شود. مسئولان سازمان محیط زیست پیش‌تر اعلام کرده بودند دریا به خصوص در سمت سواحل شهرهایی مانند چالوس و نوشهر و نور آلوده است و وزارت‌خانه‌های بهداشت و نیرو باید برنامه‌های مدونی داشته باشند تا تمام شهرهای بالای سی هزار نفر به تصفیه‌خانه‌های فاضلاب مجهز شوند.

بخش مهم دیگری از آلودگی‌های دریای خزر را سموم و آفت کش‌هایی تشکیل می‌دهد که در مزارع و زمین‌های کشاورزی به کار می‌رود و سپس از راه‌های مختلف از جمله رودخانه‌ها وارد دریا می‌شود. طبق آمارهای سازمان محیط زیست ایران، دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل فعالی‌های کشاورزی سهم عمده‌ای در آلوده کردن آب‌های خزر با سموم کشاورزی دارند. به گفته‌ی پژوهشکده‌ی اکولوژی دریای خزر، تا سال‌های گذشته سالانه حدود ده هزار تن سم کشاورزی از سوی ایران وارد دریای خزر می‌شد.

چرا نباید کفال خورد؟

یکی از کارشناسان شیلات در گفتگو با «جام جم» در مورد مسمومیت ماهیان کفال دریای خزر گفت:«تا زمانی که دلیل بیماری این ماهیان به طور قطعی و رسمی مشخص و اعلام نشده است، نمی توان نظر قطعی مبنی بر مضر بودن مصرف آنها داد،  با این حال عقل حکم می کند که مردم از مصرف این ماهیان تا مشخص شدن دلیل بیماری آنها، خودداری و در این مدت از دیگر گونه های ماهی استفاده کنند».

علی دامادی با اشاره به این که آلودگی دریای خزر اکنون تمام گونه های آبزی را تهدید می کند گفت:« اما برخی گونه ها مانند کفال که بومی اکوسیستم خزر نیستند و حدود ۵۰  سال پیش به این منطقه آورده شدند، به دلیل حساسیت بالا و تطبیق نیافتن با شرایط اکولوژیکی منطقه، نسبت به سایر گونه ها در معرض تهدید بیشتری هستند». کفال ماهی ها به دو دلیل در معرض تهدید و بیماری هستند که اولین مورد حساس بودن و تطبیق نیافتن آنها با شرایط اکولوژیک منطقه است که موجب جذب سریع تر و بیشتر انواع ویروس و باکتری در بدن آنها می شود و دومین دلیل نیز به نوع رژیم غذایی آنها برمی گردد».

دامادی با بیان این که کفال ماهی از بستر دریا تغذیه می کنند، خاطرنشان کرد:«از آنجا که انواع آلاینده ها بویژه آلاینده های صنعتی معمولا در بستر دریا رسوب می کند، ماهیان کفال همراه با خوردن موجودات کف دریا، حجم زیادی از این آلاینده ها را نیز می بلعند که همین مورد موجب بیماری و مرگ و میر آنها می شود».

به گفته او براساس بررسی هایی که سال ۱۳۹۰ روی برخی کفال ماهیان بیمار صورت گرفت، وجود بیش از حد مجاز نوعی رادیو اکتیو در کبد آنها مشاهده شد که ناشی از ورود آلاینده های صنعتی به بدن این ماهی بود. این کارشناس ارشد شیلات مازندران با بیان این که رودخانه ولگا تامین کننده حدود ۹۰ درصد آب دریای خزر است گفت:«ولگا به دلیل عبور از میان شهرهای صنعتی روسیه، آلوده ترین رودخانه جهان است و این آلودگی های صنعتی را با خود به دریای خزر می آورد».

آلودگی دریای خزر و کاهش جمعیت ماهیان گوناگون

به گفته یکی دیگر از کارشناسان ارشد شیلات، در حال حاضر نامناسب بودن وضعیت مصب رودخانه‌ها و بسترها بر اثر برداشت غیرقانونی شن و ماسه و آلودگی شدید رودخانه‌ها با پساب‌های صنعتی، کشاورزی و فاضلاب‌های خانگی سبب شده‌ تا امر طبیعی تخم‌ریزی ماهیان صورت نگیرد و تهدید تازه‌ای متوجه ماهیان خاویاری شود.

محمد مهدی عباس‌زاده در رابطه کاهش جمعیت ماهیان دریای خزر بر اثر آلودگی‌های مختلف به «همشهری» گفت:«هر چند سازمان شیلات تلاش‌های زیادی از قبیل تکثیر مصنوعی و پرورش در آب‌های داخلی و رها‌سازی‌ در دریا در جهت نجات این گونه با ارزش از خطر انقراض می‌کند، اما نتیجه بخش‌بودن این تلاش‌ها در گرو اقدامات زیربنایی مانند  جلوگیری از ورود آلاینده‌ها و فراهم‌آوردن شرایط طبیعی تخم‌ریزی و ارتقا‌ و بهبود همکاری‌های ملی و منطقه‌ای در مدیریت ذخایر است».

این کارشناس ارشد شیلات با اشاره به وضعیت  بسیار بحرانی ماهیان خاویاری دریای خزر گفت:«این گونه از ماهیان یکی‌ از با‌ ارزش‌ترین گونه‌های دریایی جهان‌ هستند اما به‌دلیل وجود مشکلات فراوان ذخایر این مروارید سیاه در حال‌ انقراض‌ است. فسیل ماهی یا بلوگا، تاس ماهی روسی یا چالباشی، تاس ماهی ایرانی یا قره‌برون، ماهی شیب، ماهی ازن‌برون یا سورگا گونه‌های اصلی ماهیان خاویاری دریای خزر هستند که در واقع این گونه ماهیان هم‌عصر دایناسورها محسوب می‌شوند و به فسیل زنده هم مشهورند که توانسته‌اند تاکنون در دریای مازندران زیست کنند.

اکنون بیش از ۹۰ درصد ذخایر ماهیان خاویاری دریای مازندران به دلایل آلودگی، صید غیرمجاز و عدم‌پایبندی کشورهای حاشیه دریای مازندران به قانون حمایت از گونه‌های روبه انقراض، نابود شده است. همچنین احداث سدها و پل‌های غیراصولی که مسیر مهاجرت ماهیان به بالادست را می‌بندد و کارگذاشتن دام‌های انتظاری از دیگر عوامل مهم در انقراض اینگونه از ماهیان است.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مسئله صید قاچاق انواع ماهیان خاویاری دریای مازندران ‌ یکباره افزایش یافت. در جریان سفر ماهی‌های کوچک از رودخانه ولگا به آب‌های سرد و عمیق جنوب خزر در میانه راه قاچاقچیان با استفاده از مواد منفجره نسبت به کشتن یا بیهوش کردن ماهی‌های خاویاری و جمع کردن آنها با تور‌های گسترده در مناطقی از داغستان و شمال آذربایجان اقدام می‌کنند.