"جنگ گاز" در اروپا و فرصت سوخته ایران

ایران می‌توانست مناسب‌ترین جایگزین روسیه در بازار گاز اروپا باشد، اما به دلیل تحریم‌ها و ساختار فرسوده صنایع گاز ناچار است وضعیت کنونی را منفعلانه نظاره کند و فرصت را به ترکیه بدهد.

پس از بالا گرفتن تنش میان روسیه و اتحادیه اروپا بر سر مساله اوکراین، غرب به دنبال تحریم روسیه است. در همین راستا روسیه به  آخرین نشست گروه "جی هشت" دعوت نشد و پارلمان اتحادیه اروپا هم اعلام کرد که برنامه ویژه‎ای برای کاهش وابستگی گازی به روسیه دارد.

بحران کریمه و سه تجربه پیشین بستن شیرهای گاز صادراتی روسیه به کشورهای اروپایی، سران اتحادیه اروپا را به چاره‎اندیشی واداشته است. چند کشور اروپایی از آمریکا خواسته‎اند که راهی برای صادرات زودهنگام گاز به اروپا پیدا کند. آمریکا نیز وعده کرده است که تا سال ۲۰۱۵ نخستین محموله گازی خود را راهی اروپا کند و ده سال بعد، همه گاز مورد نیاز کشورهای اروپایی را تامین کند.

اما اروپایی‎ها مسیر نزدیک‎تری هم برای تامین گاز دارند. مسیری که ترکیه پیش‎دستانه برای به دست گرفتن آن اقدام کرده است و می‎خواهد با واردات گاز بیشتر از ایران، آذربایجان و ترکمنستان، حداقل بخشی از گاز مورد نیاز اروپا را تامین کند. موقعیت جغرافیایی ویژه ترکیه و هم‎مرزی آن با کشورهای نفت‎خیز و گاز‎خیز منطقه این امکان را برای این کشور فراهم کرده تا سطح روابط خود با کشورهای اروپایی را به مرحله بالاتری انتقال دهد و دروازه انرژی اتحادیه اروپا شود.

ترکیه در شرایطی می‎خواهد با انتقال گاز ایران و کشورهای نفت‎خیز منطقه به اروپا، جایی در بازار انرژی پیدا کند که ایران علیرغم برخورداری از منابع نفت و گاز به صورت منفعلانه نظاره‎گر وضعیت موجود است. این در حالی است که برخی از کارشناسان و نهادهای ناظر بر بازار انرژی، ایران را یکی از مناسب‎ترین گزینه‎ها برای جایگزینی روسیه در بازار گاز اروپا می‎دانند.

سهم دو درصدی ایران در تجارت جهانی گاز

موقعیت جغرافیایی ویژه و برخورداری از ذخایر نفت و گاز دنیا به صورت بالقوه این امکان را به ایران می‎دهد تا در صورت عملیاتی شدن تحریم‌ها علیه روسیه به یکی از جایگزین‎های احتمالی این کشور در بازار گاز تبدیل شود. ایران علاوه بر این‎دارای بیشترین ذخایر گازی است و امکان انتقال گاز کشورهای حاشیه خلیج فارس و آسیای میانه به اتحادیه اروپا را دارد.

در همین راستا از دو دهه پیش ایران در تلاش است که خط انتقال گاز از آسیا به اروپا را از مسیر ترکیه اجرایی کند. اما این پروژه به دلیل تحریم‎های آمریکا و مخالفت این کشور تا به حال اجرایی نشده است.

تراز تجاری صنعت گاز ایران در خوش‎بینانه‎ترین حالت ممکن صفر است. البته رئیس پیشین شرکت ملی گاز ایران گفته است که میزان گاز وارداتی ایران از ترکمنستان بیشتر از میزان گاز صادراتی به ترکیه است. ترکیه در حال حاضر تنها مشتری بین‎المللی گاز ایران به شمار می‎آید.

ایران روزانه ۶۵۰ میلیون متر مکعب گاز تولید می‎کند که ۳۵۰ میلیون متر مکعب آن  برای مصارف خانگی و صنعتی مورد استفاده قرار می‎گیرد. همچنین نزدیک به ۱۰۰میلیون متر مکعب از گاز تولیدی ایران به منظور حفظ تولید صیانتی به چاه‎های نفت تزریق می‎شود. این در حالی است که نیاز روزانه چاه‎های نفت ایران برای تولید چهار میلیون بشکه نفت در روز، ۵۰۰ میلیون متر مکعب برآورد می‎شود.

علاوه بر این بخشی از گاز تولیدی ایران نیز به پالایشگاه‎ها تزریق می‎شود. به گفته غلامحسین حسن‎تاش، ایران سالانه ۱۵۲ میلیارد متر مکعب گاز تولید و ۱۵۳ میلیارد متر مکعب مصرف می‎کند. این بدان معناست که بخشی از ۳۰ میلیون متر مکعب گاز وارداتی از ترکمنستان نیز در داخل ایران مصرف می‎شود.

مقام‎های مسئول در وزارت نفت ایران در یک‎سال گذشته از افزایش ظرفیت تولید گاز خبر داده‎اند. جواد اوجی مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران تابستان سال گذشته گفت: «تولید روزانه گاز ایران تا دو سال آینده به ۱.۲ میلیارد متر مکعب در روز خواهد رسید.»

برآورد سازمان‎های جهانی انرژی نیز نشان‎دهنده افزایش توان تولید روزانه ایران است. موسسه جیمز بیکر پیش‎بینی کرده است که سهم ایران به همراه الجزایر و لیبی در تامین گاز مورد نیاز اروپا به ۲۵ درصد افزایش یابد. اروپا در حال حاضر نزدیک به ۱۵ میلیارد متر مکعب گاز مورد نیاز خود را از خاورمیانه تامین می‎کند.

بر اساس برآورد آژانس بین‎المللی انرژی، خاورمیانه می‎تواند تا دو دهه آینده نزدیک به ۲۱۰ میلیارد متر مکعب از گاز اروپا را تامین کند. این آژانس برآورد کرده است که در بدبینانه‎ترین شرایط، سهم خاورمیانه در بازار گاز اروپا به ۴۰ میلیارد متر مکعب خواهد رسید. در این چشم‎انداز ایران این امکان را دارد که سهم و نقش خود در بازار گازی اروپا را ارتقاء دهد.

صنعت گاز ایران تشنه سرمایه‎گذاری

تحریم‎های بین‎المللی و کاهش سرمایه‎گذاری در سال‎های گذشته، صنعت نفت و گاز ایران را با کمبود نقدینگی و کاهش تولید روبرو کرده است. علیرغم برخورداری از منابع گازی، ایران به لحاظ استخراج گاز از رقبای منطقه‎ای خود عقب افتاده است. قطر در دو دهه گذشته توانسته است جایگاهی بهتر از ایران در تولید و تجارت گاز به دست بیاورد

مرکز پژوهش‎های مجلس شورای اسلامی ایران در یک گزارش اعلام کرده است که ایران نتوانسته به  میزان سرمایه‎گذاری و تولید نفت و گاز برآورد شده در برنامه‎های توسعه دست یابد. بر اساس این برآورد، تولید نفت ایران در سال ۹۴ باید به ۵.۲ میلیون بشکه و تولید گاز به ۱۳۰۰ میلیون متر مکعب، در روز افزایش یابد.

این در حالی است که میزان تولید نفت روزانه ایران در شرایط فعلی کمتر از سه میلیون بشکه در روز است. وزیر نفت نیز گفته است که «تولید گاز روزانه ایران تا پایان سال ۹۳ به ۸۰۰ میلیون متر مکعب در روز خواهد رسید.»

به گفته منصور معظمی معاون معاون برنامه ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزیر نفت،« صنعت نفت و گاز ایران برای دست‎یابی به اهداف پیش‎بینی شده به ۲۳۰ میلیارد دلار سرمایه‎گذاری نیاز دارد. او گفته است که ۵۰ درصد این سرمایه‎گذاری‎ها در توسعه میادین نفتی و گازی به کار گرفته شود.»

کاهش درآمدهای نفتی و سیاست‎گذاری‎های اشتباه دولت، سرمایه‎گذاری در صنعت نفت و گاز ایران را کاهش داده است. به گونه‎ای که مقام‎های دولتی کاهش تولید ۳۰۰هزار بشکه در روز را تائید کرده‎اند. همچنین تابستان سال گذشته مقام‎های دولتی از بحران مالی در شرکت‎ ملی گاز خبر دادند.

فرصت دو طرفه و موانع پیش‎رو

حال وزیر نفت ایران از سرمایه‎گذاران خارجی و شرکت‎های بین‎المللی دعوت کرده است که یک‎بار دیگر به ایران بازگردند. پس از تشدید تحریم‎های بین‎المللی علیه ایران، شرکت‎های بین‎المللی ایران را ترک کردند و سپاه پاسداران و شرکت‎های وابسته به آن و شرکت‎های چینی جایگزین غول‎های نفتی شدند.

دولت حسن روحانی پس از توافق ژنو امیدوار است که بتواند زمینه لازم برای حضور شرکت‎های قدرتمند حوزه انرژی در ایران را فراهم کند. این وضعیت فرصت دو طرفه‎ای را برای شرکت‎های اروپایی و ایران فراهم کرده است. دولت ایران برآورد کرده است که ۱۰۰ میلیارد دلار از سرمایه مورد نیاز بخش انرژی را از طریق سرمایه‎گذاری خارجی تامین کند.

اما ایران برای بهره‎گیری از فرصت به وجود آمده با موانع بزرگی روبرو است. نخستین مانع پیش‎روی ایران برای جذب سرمایه‎گذاری خارجی، کوتاه مدت بودن توافق‎نامه ژنو است. اگرچه دو طرف توافق از پیشرفت توافقنامه رضایت دارند، اما ناپایداری سیاست خارجی ایران، آمریکا و اتحادیه اروپا را نسبت به لغو تحریم‎ها و سرمایه‎گذاری در ایران محتاط کرده است.

باراک اوباما چندی پیش قوانین محدود کننده علیه ایران را تمدید کرد. آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان نیز در اسرائیل ایران را همچنان یک خطر برای منطقه و جهان دانست. بی‌اعتمادی غرب به ایران سبب شده است که چشم‎انداز روشنی برای بازگشت زودهنگام شرکت‎های بین‎المللی به ایران وجود نداشته باشد.

علاوه بر این، ایران و روسیه در عرصه بین‎المللی به یکدیگر چسبیده‎اند. حمایت روسیه از برنامه‎های اتمی ایران، مخالفت با تحریم‎های بین‎المللی و کمک به ایران برای دور زدن تحریم‎ها و همچنین حضور روسیه در برنامه اتمی ایران، ایران و روسیه را به یکدیگر گره زده است. علاوه بر این، ایران و روسیه در بحران سوریه نیز در یک جبهه قرار دارند. در واقع در سال‎های گذشته، ایران راهکار نزدیک شدن به شرق در برابر غرب را در پیش گرفته است.

تلویزیون دولتی ایران پس از بحران اوکراین جانب روسیه را گرفت و برخی از مقام‎های حکومتی، روسیه را سپری در برابر نفوذ گسترده امریکا دانستند. با این حال دولت حسن روحانی تا به حال از ورود به این مسئله خودداری کرده‌اند. علی لاریجانی، رئیس مجلس گفته است که ضرورتی برای اعلام موضع در باره این بحران وجود ندارد.

ظاهرا ایران نگران است که در صورت برداشتن گام‎هایی برای جانشینی بازار گاز روسیه در اروپا، حمایت روسیه در تقابل با گروه ۱+۵  و جامعه جهانی بر سر برنامه هسته‎ای خود را از دست بدهد.

برای همین نمی‎توان چشم‎انداز مثبتی برای بهره‎گیری ایران از این فرصت متصور شد. چرا که ایران در شرایط فعلی نه توان تولید گاز مورد نیاز اروپا را دارد و نه توان چرخش در جهت‎گیری سیاست خارجی و فاصله گرفتن از روسیه را.