حفظ بناهای تاریخی؛ ماموریت ناممکن؟

۳۰۰ هزار تومان در ایران امروز مبلغ ناچیزی است، به خصوص اگر قرار باشد در کارهای ساختمانی مصرف شود.

این روزها قیمت یک استادکار درجه یک ساختمانی می‌تواند ساعتی بیش از ۵۰۰۰ تومان باشد. حالا در نظر بگیرید این استادکار علاوه بر مهارت‌های معمول، لازم باشد اصول معماری سنتی و حساسیت‌های رفتار با بناهای تاریخی را نیز بداند.

به تمام این‌ها باید هزینه خرید مصالح و از آن مهمتر مطالعه و تهیه یک طرح مرمتی خوب و اصولی توسط متخصص مربوطه نیز اضافه شود. آن‌گاه باید به این سئوال پاسخ داد که با سیصد هزار تومان در یک بنای تاریخی چه می‌توان کرد؟

این مبلغی است که به گفته «مدیرکل بناها و محوطه‌های تاریخی» در سازمان میراث فرهنگی کشور می‌تواند به هر بنای تاریخی در ایران اختصاص پیدا کند.

سیاوش صابری، روز ۱۹ فروردین در نشست خبری در معاونت میراث فرهنگی به خبرنگاران اعلام کرد در حال حاضر بیش از ۳۱ هزار بنای ثبت شده در ایران وجود دارد که سهم هر بنای ثبتی از بودجه حفاظت از بناهای تاریخی فقط ۳۰۰ هزار تومان است.

بنابراین اگر بودجه حفاظت از یک بنا تنها به حدود یک میلیون تومان افزایش یابد این به آن معناست که باید از حفاظت و مرمت چند بنای دیگر صرف‌نظر کرد.

سیاوش صابری با ارائه این آمار و ارقام باور نکردنی گفت که این بودجه راه حل حفاظت از آثار تاریخی در ایران نیست و باید به دنبال حمایت‌های دیگر بود.

او همچنین از وجود ۱۲۰ تا ۱۳۰ مدرسه تاریخی در کشور خبر داد که نیازمند مرمت هستند اما برای مرمت آن‌ها باید به دنبال بودجه‌ای جداگانه بود. به گفته سیاوش صابری، باید ردیف بودجه جداگانه‌ای به مبلغ ۵ میلیارد تومان به این کار اختصاص یابد.

سازمان میراث فرهنگی دنبال سرمایه‌گذاران بخش خصوصی

گفته‌های مدیرکل بناها و محوطه‌های تاریخی در مورد بودجه بسیار ناچیز حفاظت و مرمت آثار ثبت شده در حالی است که چندی پیش نیز رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از نیاز به رویکردی جدید برای مرمت این آثار سخن گفته بود.

مسعود سلطانی‌فر در فروردین ماه ۱۳۹۳ اعلام کرد سازمان میراث فرهنگی باید بناهای تاریخی را به بخش خصوصی واگذار کند.

او ضمن تاکید بر ضرورت تدوین آیین‌نامه‌های جدید گفت بخش خصوصی با سرمایه‌گذاری در امر حفاظت و مرمت این بناها اجازه استفاده و بهره ‌برداری از آن‌ها را به مدت ۱۰ تا ۲۰ سال دریافت خواهد کرد.

بازوی اجرایی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران در اجرای سیاست خصوصی سازی، موسسه‌ای است به نام «صندوق احیاء و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی».

وظیفه این صندوق که در سال ۱۳۸۵ تاسیس شده، جذب مشارکت بخش غیردولتی در حفاظت، احیاء و بهره‌برداری از بناهای تاریخی در کشور است.

با این‌حال عملکرد این صندوق مورد پرسش منتقدانی از داخل و خارج سازمان میراث فرهنگی قرار گرفته است.

شاید تازه‌ترین منتقد این موسسه، رییس سازمان میراث فرهنگی کشور باشد که معتقد است عملکرد آن در حد انتظارات نبوده است.

او در اسفند ۹۲، اندکی پس از انتصاب به سمت ریاست سازمان میراث فرهنگی، گفت «در حوزه صندوق احیاء و بهره‌برداری کارنامه خوبی نداریم و باید مدل مدیریتی عوض شود تا از سرمایه‌های بخش خصوصی استفاده کنیم».

ارزیابی مدیران میراث بر اساس میزان جذب سرمایه

سلطانی‌فر در سخنان مهم خود در اسفند ماه، همچنین از نحوه جدید ارزیابی مدیران سازمان میراث فرهنگی در استان‌های مختلف پرده برداشت.

به گفته رییس سازمان میراث فرهنگی، از این پس «یکی از مهمترین ابزارهای ارزیابی مدیران کل استان‌ها، تعداد بناهایی است که با تکیه بر ساز و کار صندوق احیاء در مسیر مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند».

به بیان دیگر، رئیس سازمان میراث فرهنگی می‌گوید آن مدیری «نمره قبولی» می‌گیرد که بتواند سرمایه‌‌های خصوصی بیشتری را به این بخش جلب کند.

به نظر می‌رسد این مسیر جدیدی است که سازمان میراث فرهنگی و صندوق احياء برای آینده محوطه‌های تاریخی در ایران ترسیم کرده‌اند.

مدیرانی که از این پس به دنبال جلب نظر سرمایه‌گذاران خصوصی خواهند بود، و بناهایی که باید برای سوددهی بیشتر تغییر کاربری یابند.

تشویق مالکان به حفظ بناهای تاریخی

احسان ایروانی، مدیرعامل «صندوق احیاء و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» نیز معتقد است تعیین کاربری فنی و اقتصادی برای بناهای تاریخی قدم مهمی برای موفقیت این طرح است.

او که در سال ۹۱ و در دوران ریاست ملک زاده  در سازمان میراث فرهنگی به سمت مدیرعامل این صندوق منصوب شد و هنوز نیز در این سمت قرار دارد، معتقد است برای تشویق مالکان خانه‌های تاریخی و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی باید سیاست‌های تشویقی به کار برد.

او پیش‌تر و در گفت‌وگو با روزنامه «جام جم» وعده داده بود، می‌توان به مالکان بناهای تاریخی «تراکم سیار» داد.

به گفته او، اگر مالکان بناهای تاریخی حاضر به ثبت و نگهداری از بناهای خود شوند و از تخریب و احداث ساختما‌ن‌های جدید و مرتفع در آن خودداری کنند، می‌توان ما به  التفاوت تراکم ساختمانی را به صورت کوپن در اختیار آن‌ها گذاشت تا در یک نقطه دیگر شهر از آن مجوز تراکم استفاده کنند.

اما آیا وعده‌های صندوق احیاء تاکنون توانسته‌ است گرهی از مشکلات مالکان خانه‌های تاریخی باز کند؟

کاشان و دردسرهای مالکان با میراث فرهنگی

تجربه تلخ تعدادی از مالکان خانه‌های تاریخی در کاشان نشان می‌دهد شاید چندان هم نتوان به وعده‌های سازمان میراث فرهنگی و صندوق احیاء امیدوار بود، مگر آن‌که واقعا شرایط تغییر کرده باشد.

این مالکان که با سازمان میراث فرهنگی و صندوق حفظ و احیای بناهای تاریخی برای مرمت بناهایشان مشارکت کرده بودند به علت عدم اجرای تعهدات توسط مدیران سازمان میراث فرهنگی دچار بدهی‌ و گرفتاری‌های مالی شدیدی شده اند.

طبق توافق پیشین سازمان میراث فرهنگی، قرار بود برای مرمت این خانه‌ها ۵۰ درصد از سوی صندوق احیاء مشارکت شود و ۵۰ درصد دیگر توسط مالکان هزینه شود.

به گزارش خبرگزاری مهر، مالکان حدود ۳۰ خانه تاریخی در کاشان، با توجه به وعده‌های سازمان میراث فرهنگی برای مشارکت ۵۰ درصدی، کار مرمت خانه‌‌های خود را آغاز کردند اما در میانه راه فهمیدند از مشارکت این سازمان خبری نیست و تنها یک چهارم از پول و اعتباری که قرار بود به آن‌ها داده شد.

به تعدادی دیگر از مالکان همان مبلغ ناچیز هم داده نشد. در نتیجه، کار مرمت اکثر بناها نیمه کاره رها شد. بنابراین مالکان با بدهی فراوان و خانه‌های متروک مواجه شدند.

محمد آزادمنش مالک یکی از این خانه تاریخی در کاشان به خبرگزاری مهر گفت: قراردادی را با سازمان میراث فرهنگی امضا کردیم که طبق آن می بایست با همکاری ۵۰ درصدی سازمان این خانه مرمت می‌شد.

اما بعد از گذشت مدتی از شروع عملیات مرمت نه تنها این سازمان هیچ کمکی نکرد بلکه به دلیل تمام شدن اعتبار شخصی و عدم توانایی مالی، عملیات مرمت خانه نیز تمام نشد.

به همین دلیل اکنون نه تنها این خانه تاریخی خالی مانده و قابلیت زندگی را ندارد، بلکه موریانه ها چوب درها و پنجره های این خانه را جویده اند و رطوبت نیز دیوارهای این خانه را در معرض تخریب قرار داده است.

سازمان میراث فرهنگی در رویکرد جدید خود قرار است سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از بناهای تاریخی را به بخش خصوصی واگذار کند، اما تا این‌جای کار  مالکان خانه‌های تاریخی که سرمایه‌ای اندک در اختیار داشته‌‌اند از کار با سازمان میراث فرهنگی ناراضی هستند.

آیا سازمان میراث فرهنگی خواهد توانست رضایت مالکان خانه‌های تاریخی را به همکاری مجدد با خود جلب کند، و یا آن‌که یک سر به دنبال سرمایه‌گذرانی بزرگ و از نوع دیگر خواهد بود؟