دشواری‌ها و شکنندگی توافقنامه جامع هسته‌ای

سومین دوره مذاکرات مربوط به گام نهایی توافق هسته‌ای در وین پایان یافت. ابراز خوشبینی جواد ظریف بر سر شروع تدوین پیش‌نویس جامع، توقعات را بالا برده بود اما در نهایت این خوشبینی محقق نشد و دور چهارم مذاکرات ۲۳  و ۲۴ اردیبهشت مجددا در وین برگزار می‌شود.

طبق ادعای ظریف و عراقچی قرار است پس از جلسه اولیه در دور بعدی مذاکرات نگارش پیش‌نویس توافقات آغاز شود اما نمایندگان ۱+۵ این ادعا را تایید نکرده‌اند. کاترین اشتون در مصاحبه مطبوعاتی با خبرنگاران بعد از پایان گفتگوی آخر با ظریف گفت: «در این مذاکرات به جزئیات پرداخته شده. تفاوت‌هایی برای رسیدن به توافق وجود دارد اما طرفین در تلاشند تا شکاف‌ها را کاهش دهند.»

در سند مشترکی که منتشر شد نیز بر وجود اختلافات چشمگیر تصریح شده بود. مذاکره‌کنندگان ایرانی نیز قبول دارند که دو طرف بر سر موضوعات مشخصی تفاوت دیدگاه دارند. همچنین عراقچی اظهار داشت که موضوعات مفصل و متعدد است و حالت سیال دارد و در هر مرحله از گفتگو ها موضوعات مورد بحث عوض می‌شوند و یا اولویت آنها تغییر پیدا می‌کند.

به ادعای عراقچی، تا زمانی که تکلیف همه بحث‌ها روشن نشود امکان تدوین پیش‌نویس و حل و فصل مسائل وجود ندارد. وی این روش را رد کرد که ابتدا بر سر موارد اتفاق نظر ، توافق شده و سپس مسائل اختلافی مورد بحث قرار گیرد و تاکید کرد که ایران خواهان روشن شدن تکلیف همه ابعاد مسئله توامان است.

ارزیابی نشست

دور سوم گفتگو ها در کل در فضای مثبتی برگزار شد و امید به دستیابی به توافق جامع و پایدار را افزایش داد اما دستاورد ملموسی نداشت. طبق ادعاهای طرفین در این مرحله بحث و بررسی‌ها حول نقاط اختلافی و همچنین نتایج مذاکرات گروه‌های کارشناسی بود. پیچیدگی‌های توافق جامع، باعث طولانی شدن گفتگوها و بحث‌ها شده است. تردید وجود دارد که در سه ماه باقی مانده تا پایان مهلت دوره اقدام مشترک ژنو ، بر روی متن توافقنامه جامع اتفاق نظر حاصل شود زیرا حجم کار خیلی زیاد است.

شروع تدوین پیش‌نویس و آوردن مسائل بر روی کاغذ اگرچه بحث را جدی و عینی می‌کند اما این احتمال هم وجود دارد که اختلافات بیشتر خود را نشان‌دهند و سرعت مذاکرات را کند کنند. در حال حاضر دو طرف  و به‌خصوص ایران عجله دارد که زودتر چارچوب کلی توافق تدوین شود.

مذاکره‌کنندگان ایرانی پالس مثبتی صادر کردند که ایران حاضر است در فناوری راکتور آب سنگین اراک تغییراتی ایجاد کند تا نگرانی‌های غرب برطرف شود. اما از آنجا که در راه‌حل آنها تغییر کاربری راکتور به آب سبک رد شده، معلوم نیست چگونه ریسک استفاده از پلوتونیوم تولیده شده مهار می‌شود.

جزئیات مذاکرات روشن نیست اما بر اساس تجزیه و تحلیل مواضع مذاکره‌کنندگان و اخبار منتشر شده می‌توان حدس زد که بحث اصلی پیرامون چگونگی برنامه غنی‌سازی اورانیوم و راست‌آزمایی و نظارت کامل و موثر بر فعالیت‌ها است.

عجله برای رسیدن به توافق

دلایلی وجود دارند که رسیدن هر چه زود تر به توافق جامع را برای ایران و ۱+۵ ضرروت می‌بخشند. ایران می‌خواهد هر چه زودتر تحریم‌ها برداشته شده و یا تضعیف شوند تا از تنگناهای اقتصادی رهیده و دولت بتواند با آزاد شدن سرمایه‌های بلوکه شده تحرکی به چرخ  اقتصادی بدهد. همچنین روحانی و دولتش به طور خاص اصرار دارند هرچه زودتر به توافق برسند چون وقت زیادی در دست ندارند و ممکن است رهبری تجدیدنظر کند و روند مذاکرات را متوقف سازد.

در آن سوی میدان نیز ارزیابی غرب و به ویژه دولت آمریکا آن است که در حال حاضر مدت زمان رسیدن حکومت ایران به  قابلیت فنی  و ساخت بمب اتم در حدود دو ماه است. البته منظور فقط ساخت یک جنگ افزار اتمی معمولی است بدون اینکه بر روی کلاهک موشک نصب شود. آنها انتظار دارند دستیابی به توافق جامع و موافقت ایران با کاهش ابعاد برنامه هسته‌ایش و نظارت‌های بیشتر جهانی بتواند نقطه گریز هسته‌ای را به حدود یک سال برساند. گسترش منازعه غرب و روسیه نیز دیگر فاکتوری است که عجله برای رسیدن به نتیجه را توجیه می‌کند.

اما تفاوت در رویکرد دو طرف و همچنین دشواری‌های فنی سنجش فعالیت‌ها رسیدن به توافق پایدار را دشوار می‌سازد و شکنندگی چنین توافقی با انتقاد هایی در برخی محافل غربی و به‌خصوص نمایندگان کنگره و سنای آمریکا مواجه است. مهم‌ترین مانع داخلی دولت اوباما، راضی کردن دیدگاه‌هایی است که طولانی کردن نقطه گریز هسته‌ای ایران و دستیابی احتمالی به جنگ‌افزار اتمی در حد یک سال را به ازای برداشتن همه تحریم‌ها، معامله ای سودمند ارزیابی نمی‌کنند.

سایه مسائل غیر هسته‌ای

این دور از مذاکرات با چالش‌های غیر هسته‌ای چون بحران اوکراین، قطعنامه ایران پارلمان اروپا، جنجالی شدن صدور ویزا برای سفیر جدید ایران در سازمان ملل و معامله احتمالی پایاپای نفتی ایران و روسیه بود. اما هیچیک از آنها تاثیری منفی بر روند مذاکرات نداشت. اما علائمی وجود دارد که اگر ایران  و روسیه به سمت انعقاد قرار داد فروش روزانه نیم میلیون بشکه نفت حرکت کنند، مسیر مذاکرات عوض شده و  فصل جدیدی از تنش‌ها شروع شود.

همچنین تضمینی وجود ندارد اگر رویارویی غرب با روسیه تشدید شود، روس‌ها باز هم رویه کنونی در ۱+۵ را ادامه بدهند. اما در مقطع کنونی دو طرف تصمیم گرفته‌اند اجازه ندهند این مسائل تاثیر منفی بر روند مذاکرات بگذارد.

تاکیدهای جدید خامنه‌ای

همزمان با مذاکرات در روز انرژی هسته‌ای جمعی از کارشناسان، متخصصان و مدیران سازمان انرژی اتمی با رهبری دیدار کردند. خامنه‌ای در این دیدار نقطه نظراتش پیرامون جنبه‌های راهبردی فعالیت‌های هسته‌ای را تشریح کرد.

او در ادامه سخنان قبلی‌ خود تصریح کرد که گفتگوهای کنونی نباید تغییری در سیاست خارجی خصومت محور با غرب ایجاد کند. او مشخص ساخت که مذاکرات فقط در خصوص موضوع هسته‌ای در جریان است و به سمت تنش‌زدایی در روابط ایران و آمریکا ارتقاء نمی‌یابد. او بر تداوم فعالیت‌های هسته‌ای و حفظ ساختار کنونی تاکید نمود و در عین حال گفت که مذاکرات ادامه پیدا خواهد کرد.

خامنه‌ای برای اولین بار و صریح‌تر از گذشته، تاکید کرد که "نرمش قهرمانانه" برای خنثی‌ کردن فضا‌سازی های غرب علیه ایران بود. این ادعا می‌تواند نشانه‌ای از ناخرسندی مقامات بلندپایه حکومت از تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تحریم‌ها و افزایش انزوای ایران باشد.

تجزیه و تحلیل سخنان خامنه‌ای روشن می‌سازد که وی فقط به صورت کنترل شده، محدود  ومقطعی به دنبال مصالحه هسته‌ای است و به لحاظ راهبردی نمی‌خواهد ماجراجویی اتمی را کنار بگذارد. از این رو او در سخنانش تاکید زیادی بر ضرورت تداوم تحقیق و توسعه در فعالیت‌های هسته ای داشت. تنها حوزه‌ای که در اقدام مشترک ژنو هیچگونه محدودیتی برای ایران قائل نشده، حوزه تحقیق و توسعه (ار اند دی) است.

بر همین مبنا نیز ایران فعالیت‌های تحقیقاتی برای استفاده از نسل پیشرفته‌تر سانتریفوژها را در سطح پایلوت ادامه می‌دهد ولی طبق توافقنامه ژنو حق نصب و تولید آنها را ندارد. بنابراین خامنه‌ای از این طریق می‌خواهد قابلیت و توان هسته‌ای حکومت را افزایش دهد و به عنوان حربه‌ای برای ملاحظات امنیتی نظام  به کار برد.

خامنه‌ای خواهان ادامه مذاکرات فعلی و دستیابی به توافق جامع در صورتی است که ایران قابلیت‌های هسته‌ای کنونی ‌خود را حفظ کند و به صورت بالقوه بتواند به سرعت به انجام فعالیت‌های حساس هسته‌ای باز گردد و توافقات نقطه گریز هسته‌ای را مسدود نسازد. او امید دارد شرایط جهانی به سمتی برود که غرب ضعیف‌تر شود و بدین ترتیب امکان فشار در سطح کنونی به حکومت را نداشته باشد و امتیازات بیشتری را به حکومت در منطقه بدهد.

این دوره از مذاکرات آن طور که هیات نمایندگی ایران انتظار داشت جلو نرفت. سخن مایکل مان، سخنگوی کاترین اشتون، بازتاب نظرات دولت‌های غربی بود که نگارش پیش‌نویس توافقنامه وقتی شروع می‌شود که توافقات کلی و اصلی حاصل شده باشد. دستاورد نشست  وین روشن شدن نقاط اختلاف و افزایش امیدها به ارائه راه‌حل‌هایی برای کاهش فاصله‌ها است. اما هنوز فرجام گام نهایی مذاکرات هسته‌ای مشخص نیست.