داعش و تولد سوم القاعده در منطقه

سازمان جهادی – سلفی القاعده برای اولین بار بعد از جنگ افغانستان توسط مجموعه‌ای از چریک‌های عرب به رهبری اسامه بن لادن متولد شد. تولد دوم القاعده بعد از اشغال عراق توسط آمریکا و به رهبری ابومصعب زرقاوی صورت گرفت.

القاعده بعد از دگرگونی‌های سیاسی جهان عرب موسوم به «بهار عربی» و متوقف شدن این روند در جنگ خونین سوریه، برای بار سوم  پا به عرصه وجود نهاد.

با گذر از این سه مرحله زمانی، در شکل و ایدئولوژی القاعده تغییرات ملموسی ایجاد شد و اکنون گرایش به «دولت اسلامی عراق و شام» با نام اختصاری «داعش» فراتر از خطابه‌ها و تفسیرات ایمن ظواهری و نسل اول القاعده رفته است.

این شاخه جدید خشن‌تر و بی‌رحم‌تر از خانواده سابق خود و حتی خشن‌تر از ابومصعب زرقاوی و گروه منسوب به وی در سال ۲۰۰۶ است.

اولین ظهور جدی داعش با طغیان شاخه عراقی آن به رهبری «ابوبکر بغدادی» بر دستورات ایمن ظواهری خلیفه فعلی القاعده نمایان شد. طبق ادعای وزارت کشور عراق، نام اصلی ابوبکر بغدادی «ابراهیم عواد ابراهیم» است که مسئولیت عضوگیری برای القاعده را سابقا به عهده داشت.

گفته می‌‌شود در سال ۲۰۰۶، بغدادی و چند نفر دیگر از اعضای القاعده در کنار مرز سوریه مورد هجوم یک حمله موشکی از سوی جنگنده‌های امریکائی قرار گرفتند اما هیچوقت جسد بغدادی در میان کشته‌های آن حمله یافت نشد.

بعد از کشته شدن بن لادن، بغدادی بعنوان یکی از سرسخت‌ترین مدافعان انتقام خون رهبر القاعده ظاهر شد و رهبری یک سلسله عملیات انتحاری در عراق را به عهده گرفت؛ عملیاتی که بیشتر مناطق شیعه‌نشین را هدف قرار می‌داد و تلفات جانی بسیاری را به همراه داشت. اما فراتر از این، جنگ سوریه زمینه مناسبی برای حضور و فعالیت‌های بغدادی و گروه او فراهم ساخت و سازماندهی آنها شکل پیشرفته‌ای به خود گرفت.

انشعاب و تشکیل شاخه عراق

در ۹ آوریل ۲۰۱۳ ابوبکر بغدادی به نام شاخه عراقی القاعده بیانیه‌ای صادر کرد و گروه جهادی «جبهه النصره» را به مجموعه تحت امر خود ضمیمه ساخت. این اقدام، رهبران جبهه النصره و رهبری مرکزی القاعده را خوش نیامد. از این رو یک روز بعد از بیانیه بغدادی، در تاریخ ۱۰ آوریل ۲۰۱۳ محمد جولانی فرمانده جبهه النصره در سوریه با صدور بیانیه‌ای متضاد، انضمام گروه خود به داعش عراق را تکذیب کرد و به ایمن ظواهری برادر بزرگ القاعده اعلام وفاداری کرد.

از زمان صدور این بیانیه تا ۹ ژوئن ۲۰۱۳، ایمن ظواهری تلاش کرد میان ابوبکر بغدادی و محمد جولانی فضای آشتی و مصالحه حاکم کند اما با شکست این تلاش‌ها، رهبر القاعده دو مجموعه بغدادی و جولانی را منفصل از هم اعلام کرد که ارتباط خود را بطور مجزا با مرکز حفظ می‌کنند.

نگرش بغدادی به شیوه و کارکرد سازمان القاعده او را متفاوت از رهیافت‌های ایمن ظواهری قرار می‌دهد. ریشه چنین تفاوتی به زمان ابومصعب زرقاوی و ارتباط او با سازمان مادر در سال ۲۰۰۵ بر می‌گردد.

ایدئولوژی سازمان القاعده در سال ۱۹۹۸ بر مبنای بنیان یک جبهه اسلامی جهانی برای جهاد با اسرائیل و «صلیبی»‌ها شکل گرفته بود. سپس موضوع جهاد علیه امریکا به عنوان کشور حامی رژیم‌های استبدادی عربی از یک سو، و اسرائیل از سوی دیگر به آن اضافه شد.

ایدئولوژی القاعده برای شیوه اداره بلاد اسلامی براساس جاری کردن احکام شریعت و برپائی خلافت اسلامی است. اما بنیان فکری ابومصعب زرقاوی و سپس داعش، به جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه و ایستادگی در برابر «طرح بازگشت صفویه به عراق» اولویت داد.

دو قطبی سنی و شیعه

صف‌بندی سنی – شیعی مهم‌ترین رکن فکری داعش است و انگیزه آنها برای انتقام و رویاروئی با این عنوان به پیش می‌رود. این رویکرد با گرایش القاعده برای حفظ منافع جغرافیای سیاسی خود با ایران در تضاد است.از نظر ظواهری ستیز با جمهوری اسلامی اولویت سازمان القاعده در حال حاضر به حساب نمی‌آید، در حالیکه داعش وجود خود را بر مبنای چنین ستیزی بنا کرده است.

از سوی دیگر ایمن ظواهری با اعلام زودهنگام دولت اسلامی عراق و شام به دلیل فضای سیاسی حاکم بر منطقه و همچنین نارسائی ابزارهای تحقق چنین دولتی، مخالف است. در زمان اسامه بن لادن این اختلافات به خاطر شخصیت کاریزماتیک وی، زیاد مجال ظهور نمی‌یافت، اما در زمان ظواهری ابعاد مخالفت‌ها گسترده شد.

زرقاوی بعد از اشغال عراق توسط امریکا، با حفظ روابط خود با بن لادن توانست شبکه هواداران خود را در عراق و اردن گسترش دهد. او در سپتامبر ۲۰۰۳ جماعت توحید و جهاد را تأسیس کرد و با اعلام بیعت با رهبر القاعده در اکتبر ۲۰۰۴، گروه جهادی القاعده در سرزمین بین‌النهرین را بنیان گذاشت.

با کشته شدن زرقاوی در ژوئن ۲۰۰۶، دولت اسلامی عراق در اکتبر همان سال توسط ابوعمر بغدادی پا به عرصه وجود گذاشت که نام اصلی وی «حامد داود زاوی» بود.ابوعمر بغدادی به همراه وزیر جنگ دولت اسلامی خود خوانده خود ابوحمزه مهاجر، در آوریل ۲۰۱۰ کشته شدند.

یک ماه بعد ابوبکر بغدادی رهبری دولت اسلامی عراق را به عهده گرفت و با افزودن نام شام بر آن، داعش متولد شد و به حیات خود تا امروز ادامه داده است.

در دوره ابوبکر بغدادی داعش توسعه قابل توجهی پیدا کرد و با پیوستن تعدادی از ژنرال‌های سابق ارتش صدام حسین، مانند محمد ندا جبوری معروف به راعی و سمیر عبد محمد معروف به حجی بکر، تشکیلات نظامی داعش ستون‌های محکمی یافت و از نظر تاکتیک و استراتژی کارکرد بهتری به دست آورد. با این تحول داعش توانست مساحت وسیعی از استان الانبارعراق و استان رقه سوریه را به تصرف خود درآورد.

شریان‌های مالی

حملات داعش در ژانویه ۲۰۱۴ ابعاد جدیدی پیدا کرد. این سازمان چریکی خشن نه فقط علیه دولت مالکی و بشار اسد اعلان جهاد کرده، بلکه به جنگ با تشکل‌های اسلامی دیگرهم پرداخته که با احکام سیطره آن مخالفت می‌کردند. از این تاریخ داعش نیروهای جبهه النصره، جیش مجاهدین، جبهه اسلامی و جبهه ثوار سوریه را تکفیر کرد و به نبرد با آنها پرداخت.

داعش، ارتش آزاد سوریه و گروه‌های دفاع محلی را نیز قبلا در لیست تکفیر خود قرار داده بود. حمله داعش به مهم‌ترین نیروهای مسلح مخالف بشار اسد، فلسفه وجودی این تشکل را زیر سؤال برد و خیلی از تحلیل‌گران منطقه آن را دست‌ساز سازمان‌های اطلاعاتی ایران و سوریه قلمداد کردند.

تعداد کل نیروهای داعش به ۱۵ هزار نفر می‌رسد که در مساحتی نزدیک به ۷۰۰هزار کیلومتر مربع پراکنده شده‌اند. بیشتر درآمدهای داعش از طریق جاری ساختن مالیات بر مناطق تحت نفوذ خود و اعانه‌های جمع آوری شده در کشورهای منطقه به دست می‌آید. همچنین گروه داعش با چیرگی بر چاه‌های نفت و گاز منطقه دیرالزور سوریه، بر بخش قابل توجهی از درآمدهای این منطقه دست یافت.

داعش حتی سرزمین‌های زراعی استان حسکه سوریه را به تصرف خود درآورده و از درآمدهای آن بهره می‌برد. یک کار درآمدزای دیگر این گروه که بیشتر به آدم‌ربائی شبیه است، اسیر کردن افراد متمول و سپس آزادی آنها در برابر گرفتن فدیه است.

راه‌کارهای حل بحران عراق

با در نظر گرفتن بازیگران داخل عراق، کشورهای منطقه و جهان، می‌توان فرضیه‌های احتمالی زیر را برای حل بحران فعلی عراق در نظر گرفت:

●  راه‌حل امنیتی – نظامی: براساس این فرضیه نوری مالکی با کمک ایران و امریکا و بسیج نیروهای شیعه بوسیله فتواهای جهاد مرجعیت شیعه و همکاری بخش اندکی از سنی‌ها، بتواند نیروهای داعش و شوراهای عشایری قیام کننده را سرکوب کند و شهرهای از دست رفته را بازگرداند. شخص مالکی و ایران در دو جناح تندرو و عملگرا خواهان عملی ساختن این سناریو هستند.

اگرچه جناح‌های سیاسی متخاصم در ایران بر سر مسائل دیگر با هم اختلاف شدید دارند اما در موضوع برخورد با بحران عراق به توافق نظر رسیده‌اند. حسن روحانی در موضع‌گیری رسمی خود در قبال بحران عراق علنا خواهان همکاری با آمریکا در این باره شد. در این راستا نه فقط انتقادی بر تمایل رئیس جمهور ایران برای همکاری با امریکا وارد نشد، بلکه خبرگزاری فارس خبر از کمک‌های انسانی امریکا به آوارگان عراقی منتشر کرد.

●  راه‌حل سیاسی: گروه‌های عراقی مخالف نوری مالکی، کشورهای عربی و اتحادیه اروپا بر این گزینه اصرار می‌کنند و امریکا آن را منوط به توافق رهبران سیاسی عراق کرده است.این فرضیه می‌تواند به پایان کار نوری مالکی در عراق بیانجامد از اینرو جمهوری اسلامی به شدت با آن مخالف است. روزنامه کیهان بر توانائی مالکی در درهم کوبیدن چریک‌های مسلح اصرار می‌کند و دستگاه تبلیغاتی ایران بر مشروعیت مالکی بعنوان رهبر گروه پیروز در انتخابات پارلمانی اخیر مانور می‌دهد.

حکومت ایران حتی در پی ساختن پایگاه مردمی برای نخست وزیر فعلی عراق از طریق نشان دادن صف‌های طولانی داوطلبان برای حضور در جنگ علیه داعش است. ایران تلاش می‌کند هرگونه تمایل حل بحران به سوی رهیافت سیاسی را خنثی سازد.

●  جنگ داخلی: اگر مالکی به تنهائی نتواند از عهده مبارزه با قیام گسترده در استان‌های سنی‌نشین بر بیاید، آنگاه دخالت مستقیم ایران برای خواباندن اعتراضات عشایر، تمرد شهرها و حملات چریک‌های داعش اجتناب ناپذیر می‌شود. با ورود مستقیم ایران به جنگ عراق، بازیگران دیگر منطقه ممکن است وارد این درگیری شوند. در این صورت، اوضاع پیچیده‌تر و خطرناکتر از اوضاع فعلی خواهد شد.

●  مذاکرات حامیان دو طرف نزاع: یک فرضیه احتمالی برای حل بحران عراق این است که اسپانسرهای دو طرف نزاع در عراق یعنی ایران و عربستان سعودی به پای میز مذاکره بنشینند و مشکلات فی مابین را حل نمایند. این گزینه در حال حاضر به خاطر تضاد شدید منافع و دور بودن خواسته‌های دو طرف دعوا از یکدیگر، محتمل به نظر نمی‌رسد اگر چه ممکن است جلساتی در این زمینه تشکیل شود.