وین ۵؛ بازتاب نگاه حداقلی و حداکثری به توافق ژنو

مقامات ایرانی دولتمردان غربی و به‌خصوص آمریکا را متهم می‌سازند که با زیاده‌خواهی، مذاکرات را در بن‌بست گرفتار کرده‌اند.  در مذاکرات «وین ۵» اشاره به رعایت خطوط قرمز رهبری در موضع‌گیری‌های غیر رسمی مذاکره کنندگان ایرانی برجسته‌تر بود.

در اردوگاه مقابل نیز مقامات ایرانی متهم می‌شوند که اراده جدی ندارند و هنوز برای اتخاذ تصمیمات سخت آماده نشده‌اند. وندی شرمن بعد از مذاکرات تشکیک کرد که هنوز معلوم نیست مقامات تهران اراده کافی برای رفع نگرانی جامعه جهانی نسبت به مقاصد غیر صلح‌ آمیز هسته‌ای داشته باشند.

این اظهارات نشانگر فاصله زیاد بین مواضع دو طرف است. آن گونه که جواد ظریف گفته است ۱+۵ موضع یکسانی دارد و مواضعش با دیدگاه‌های آمریکا هماهنگ است که به نظر وی تندترین موضع است.

بر خلاف تصورات حکومت ایران و تیم مذاکره کننده، سرمایه‌گذاری در خصوص ایجاد شکاف در ۱+۵ و حساب بر روی موضع‌گیری متفاوت روس‌ها بعد از بحران اوکراین نتیجه نداده است.

اگر چه اخبار دقیق و مستندی از نقاط اصطکاک در مذاکرات وجود ندارد اما می‌توان گمانه زنی کرد تقریبا در تمامی موضوعات اصلی اختلاف نظر جدی وجود دارد. مهم‌ترین مسائل، ابعاد، اندازه، کیفیت و نوع غنی‌سازی اورانیوم و چگونگی برداشته شدن کامل تحریم‌هاست. در عین حال نگرانی غرب از کوتاه بودن نقطه گریز هسته‌ای ایران نیز مذاکرات را پیچیده کرده است.

نهاد های اطلاعاتی امریکا و دیگر کشورهای غربی فرصت ایران برای رسیدن به قابلیت فنی ساخت بمب هسته‌ای را بین شش ماه تا یکسال تخمین می‌زنند. موسسه علوم و امنیت بین‌المللی که به کنگره آمریکا مشاوره می‌دهد مدت زمان فوق را سه ماه برآورده کرده است که به نظر می‌رسد از واقعیت دور باشد.

بحث کوتاه بودن نقطه گریز چنان بر مذاکرات سایه انداخته که برای نخستین بار مسئولان طرح‌های هسته‌ای ایران به واکنش در این خصوص پرداختند و با انتشار گزارشی کارشناسی کوشیدند ثابت کنند که ایران برای دستیابی به غنی‌سازی ۹۰ درصد با نرخ رشد فعلی به سه سال وقت نیاز دارد و همچنین مسئله ساخت کلاهک و انتقال سوخت هسته‌ای نیز باید حل شود.

کف و سقف امتیازات

مجموعه این مسائل نوعی بی‌اعتمادی را ایجاد کرده است. طبق شنیده‌ها، ایران خواهان نزدیک شدن تعداد سانتریفوژها به عدد پنجاه هزار است که چند ماه پیش از سوی صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی بیان شد. اما غرب تعداد قابل قبول سانتریفوژ را در حد دو تا چهار هزار می‌داند.

رآکتور آب سنگین اراک، محدودیت در فعالیت‌های تحقیق و توسعه، برنامه موشکی، تعیین تکلیف ابعاد نظامی احتمالی نیز حل نشده باقی مانده‌اند. آمریکا نیز تا کنون آمادگی برای پاسخ به توقع ایران بر برداشته شدن به یک باره تحریم‌ها بر مبنای توافق جامع را رد کرده و در عوض بر فرایند تدریجی اصرار ورزیده است.

اختلاف نظر جدی ایران و غرب، بازتابی از نگاه حداقلی و حداکثری به توافقنامه موقت ژنو است. از دید غرب و به‌خصوص آمریکا مفاد اقدام مشترک ژنو کف امتیازات و نقطه شروع آن است. اما از دید ایران، سقف امتیازات اعطائی است. بعد از فعال شدن دوباره خامنه‌ای و تجدید نظر تاکتیکی او در «نرمش قهرمانانه» حوزه انعطاف و مانور مذاکره کنندگان هسته‌ای محدود شده است.

مقامات ایران در هفته‌های گذشته پیام‌هایی صادر کردند که از مواضع کنونی عقب نمی‌نشینند و امتیاز بیشتری به غرب نخواهند داد. سخنان روحانی در سالگرد ۲۴ خرداد و مقاله ظریف در روزنامه واشنگتن پست، نقاط مهم این موضع گیری‌ها بود. ظریف در مقاله‌اش از غرب خواست انعطاف نشان دهد تا شرایط به سمت بدتر نشدن نرود.

ظریف به گونه‌ای تصویر پردازی کرده بود که پافشاری آمریکا بر محدود کردن برنامه هسته‌ای حکومت منجر به پیشروی این برنامه و روی کار امدن دولت احمدی‌نژاد شد و نسبت به تکرار این رفتار هشدار داده بود.

البته ادعاهای ظریف با مواضع روحانی در تعارض است که بارها توافق تهران و فرانسه را بستر مناسبی برای توسعه زیر ساخت هسته‌ای حکومت و افزایش تعداد سانتریفوژها اعلام کرده است. همچنین در سال ۱۳۸۴ موضوع هسته‌ای بر خلاف سال ۱۳۹۲ در تصمیم انتخاباتی تاثیری نداشت .

اکنون رفتار مذاکره کنندگان هسته‌ای ایران با دوره توافق موقت تغییر کرده و با پا فشاری بر مواضع و کاهش نرمش به سمت رویکرد سعید جلیلی نزدیک‌تر شده است. روحانی و ظریف تلویحا هشدار دادند که اگر مذاکرات تا اول مرداد به نتیجه نرسد آنگاه بخش‌هایی از توافق تغییر خواهد کرد. عراقچی متذکر شد که امکان دارد دوباره ایران به غنی سازی بیست درصد بپردازد.

رصد کردن مواضع روحانی نیز نشان می‌دهد او می‌پندارد حتی در صورت به هم خوردن مذاکرات اوضاع به گذشته بر نمی‌گردد و فشار تحریم‌ها مانند قبل نخواهد بود.

تشدید سخت‌گیری‌ غرب

آمریکا و اروپا نیز بر سخت‌گیری خود افزوده‌اند و مدت زمان زیادی را برای عادی‌سازی فعالیت‌های هسته‌ای ایران در جامعه جهانی در نظر گرفته‌اند. غرب با تمدید مذاکرات مخالفتی ندارد اما می‌خواهد چارچوب زمانی افزایش موعد زمانی چند هفته بیشتر طول نکشد.

حکومت با گذشت زمان مشکل ندارد ولی این اولویت‌اش نیست. از نوع موضع‌گیری های رهبری می‌توان دریافت وی نمی‌خواهد مذاکرات متوقف شود و در عین حال با کشدار شدن آن نیز به شرط اینکه تحریم‌های کمرشکن جدید تصویب نشوند، مشکلی ندارد.

دولت آمریکا تحت فشار کنگره و سنا نمی‌تواند امتیازاتی بیشتر از اقدام مشترک ژنو بدهد.  سیاست‌گذاران امریکایی نیز فکر می‌کنند که ‌در صورت شکست مذاکرات، امکان اعمال مجدد تحریم و بازگشت پذیری آنها را دارند.

دولت روحانی و اوباما هر یک تمایل دارند زودتر به توافق جامع برسند و نسبت به تبعات منفی شکست مذاکرات بر سرنوشت دولت‌های متبوع‌شان آگاه هستند. اما تفاوت خواسته‌ها و موازنه قوا در هر دو کشور آنقدر حساس است که نفس مذاکرات را گرفته است.

علی‌رغم اینکه وین ۵ امید‌ها و انتظارات نسبت به دستیابی به توافق جامع در موعد شش ماهه را کاهش داد اما این احتمال هنوز وجود دارد. الزاماتی خارج از مسائل فی‌مابین ایران و آمریکا می‌تواند دو کشور را به سمت مصالحه موقت سوق دهد.

دور بعدی مذاکرات تعیین کننده است. اگر چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای در آغاز مذاکرات بوجود بیاید آنگاه ممکن است مذاکرات به صورت پیوسته تا ضرب‌الاجل اول مرداد ادامه یافته و به نتیجه برسد. اما در غیر این صورت فضا به سمت ارائه راهکارهای موقتی برای تداوم مذاکرات می‌رود. به نظر می‌رسد محتوی سند اقدام مشترک شش ماهه ژنو با تغییراتی در دوره جدید موقتی مواجه شود. اما بعید است رشته مذاکرات به صورت کامل گسسته شود.