تجزیه عراق، استقلال کردستان

مسعود بارزانی رئیس دولت اقلیم کردستان عراق دوم ژوئیه از پارلمان این اقلیم خواست تدارک لازم برای همه‌پرسی درباره استقلال آن از عراق را تا چند ماه آینده فراهم کند.

هیمن هورامی مسئول روابط عمومی حزب دمکرات کردستان نیز گفته که عراق دیگر تمام شده و پس از پیشروی داعش در عراق "واقعیتی جدید" در این کشور شکل گرفته است. واقعیت جدید مورد اشاره او به چیست و پیامدهای آن چه خواهد بود؟

داعش؛ عامل شتاب دهنده به تجزیه عراق

اختلافات اقلیم کردستان با دولت مرکزی کم نبود که افزوده شدن داعش به عنوان پارامتری جدید، معادلات قدرت را به نفع کردستان و به ضرر دولت مرکزی تغییر داد. از دست رفتن اقتدار دولت مرکزی در کنترل بخش‌های بزرگی از کشور، عملا به بی‌کفایتی دولت مرکزی تفسیر شده که نمی‌تواند امنیت عراق را تأمین کند.

واقعیت این است که اگر داعش هم نبود، اندیشه تاسیس کردستان مستقل همواره وجود داشت. حضور داعش در عراق، فقط شتاب‌دهنده تجزیه عراق است.از سال ۲۰۰۵ تاکنون، اقلیم کردستان گام‌های پرشتاب را جهت تاسیس دولت جدید خود برداشته است. راه اندازی پارلمان، تاسیس ارتش، ساخت نهادهای اداری، ارتباطات تجاری با دیگر کشورها و ... اقداماتی بوده‌اند که طی ۹ سال گذشته در اقلیم کردستان انجام شده است.

در حالی که دولت مرکزی (دولت نوری مالکی) شدیدا متهم به فرقه‌گرایی و نادیده گرفتن حقوق اقلیت‌هاست، ناتوانی‌اش در دفع شر داعش موجب شده تا اقلیم کردستان به بهانه اینکه رأساً امنیت خود را تامین می‌کند، باقی ماندن در عراق فدرال را برنتابد به ویژه اینکه کردستان سوریه نیز در پی ضعف دولت بشار اسد به دولتی خودگردان تبدیل شده است. مسعود بارزانی، رئیس اقلیم کردستان گفته است: «عراق عملا تجزیه شده و قرار نیست ما هم در این وضعیت فاجعه باری که کشور گرفتار آن است باقی بمانیم.»

در صورت جدایی کردستان، عراق دومین کشور در میان کشورهای عربی خواهد بود که طی سه سال گذشته دچار تجزیه شده است.

پیش از عراق، سودان (پهناورترین کشور عربی)، در اثر اختلافات قومی و طایفی شمال و جنوب در ۹ فوریه ۲۰۱۱ به دو قسمت سودان شمالی (به پایتختی خارطوم) و سودان جنوبی (به پایتختی جوبا) تقسیم شد.

پروسه جدایی طلبی سودان جنوبی که از سال ۱۹۵۵ با مناقشه شمال و جنوب آغاز شد، با جان باختن حدود ۲ میلیون نفر همراه بود. سرانجام با یک همه پرسی در فوریه ۲۰۱۱، منطقه جنوب (عمدتا مسیحی‌نشین) به استقلال از شمال (عمدتا مسلمان) رأی داد. خارطوم در حالی که قادر به مداخله نظامی نبود، همه‌پرسی جنوب را به رسمیت شناخت.

روند تجزیه عراق

تنافر ترکیب جمعیتی، قومی و طائفی در عراق امر پوشیده‌ای نیست. مدل حکومت خودمختار اقلیم کردستان، مدل موفقی برای جلوگیری از تجزیه در این کشورها نبود.

قانون اساسی جدید عراق در سال ۲۰۰۵، رسماً عنوان "اقلیم کردستان" را برای منطقه خودمختار کُرد به رسمیت شناخت.

انتخاب رییس جمهور (جلال طالبانی) و وزیر خارجه (هوشیار زیباری) از میان کردها بنا به همین مصلحت‌اندیشی صورت گرفت تا روند تجزیه عراق شکل واقع به خود نگیرد. اما ظاهرا، هیچ یک از این اقدامات مسعود بارزانی، رییس اقلیم کردستان عراق را از صرافت برای جدایی از عراق باز نداشته است. او گفته است: «از این به بعد، ما کتمان نخواهیم کرد که هدف ما استقلال است.»

مخالفان استقلال کردستان

بارزانی در اتخاذ چنین تصمیمی دلایل خود را دارد. او گفته که دولت مرکزی بیش از شش ماه است که بودجه اقلیم کردستان (۱۷٪ بودجه کل کشور) را قطع کرده است. بنابر این، اقلیم کردستان تأمین نیازمندی های خود را از طریق استخراج نفت و فروش آن (بدون واریز به خزانه مرکزی) حق خود می‌داند.

با این همه، چنین تصمیمی مخالفان خود را دارد. دست کم تاکنون آمریکا، ترکیه و ایران با تصمیم دولت اقلیم کردستان مخالفت ورزیده‌اند ولی اسرائیل از آن حمایت کرده است.

طبیعتا چنین اقدامی بدون حمایت جلال طالبانی رئیس جمهور کنونی عراق و یکی از رهبران بزرگ کردها ناممکن است.

او پیشتر گفته بود: «فرض کنیم که ما اعلام استقلال کردیم. عراق، ایران، سوریه و ترکیه نیازی ندارند که با ما جنگ کنند. اگر این کشورها مرزهایشان را ببندند و جلوی عبور و مرور ما را بگیرند، ما چگونه به زندگی ادامه دهیم؟»

اینک دولت اقلیم کردستان نه تنها مایل به استقلال از عراق است بلکه مایل است شهر نفت خیز کرکوک را ضمیمه اقلیم کردستان کند.

در پی ناتوانی دولت مرکزی برای مقاله با داعش، دولت اقلیم کردستان موقعیت را مناسب دانست تا در ژوئن ۲۰۱۴، کرکوک را به تصرف خود درآورد. دولت اقلیم کردستان گفته برای الحاق آن به کردستان، همه‌پرسی برگزار می‌کند.

با توجه به نفت خیز بودن این شهر، دور از انتظار نیست که نزاع‌های خونین بین سه دولت (دولت مرکزی، دولت اقلیم کردستان و دولت اسلامی -داعش-) برای تصاحب این شهر سربگیرد که به نوبه خود جنگ داخلی عراق را تشدید خواهد کرد.

واقعیتی که دولت اقلیم کردستان از آن در سپهر سیاسی عراق صحبت می‌کند مانند این مثال است که زن و شوهری تمامی پیوندهای عاطفی از یکدیگر را گسسته و فقط در شناسنامه زن و شوهر به حساب می‌آیند. باطل کردن این سند سجلی آخرین کاری است که این دو باید بکنند.

در فسخ رابطه کردستان از عراق و باطل کردن سند سجلی، این دولت اقلیم کردستان است که پیشگام شده است ضمن اینکه مایل است کرکوک را نیز ضمیمه خاک خود کند. از دگر سو، عرب‌های سنی عموما متمایل به داعش هستند که پاره‌ای دیگر از عراق را جدا کرده است.

اگر اوضاع به همین ترتیب باقی بماند عملا باید عراق را تجزیه شده به سه قسمت کُرد، سنی و شیعه بدانیم ضمن اینکه این سه به فکر تصرف شهر نفت خیز کرکوک نیز بر خواهند آمد.