پیامدهای استقلال محتمل کردستان عراق

مسعود بارزانی روز اول ژوئیه در مصاحبه با شبکه خبری بی‌بی‌سی از اراده دولت اقلیم کردستان عراق برای تمهید مقدمات استقلال و جدایی از عراق خبر داد. پیش از آن نیز سخن او در دیدار با جان کری مبنی بر شروع فصل جدیدی در تاریخ عراق این تصور را قوت بخشید که اتفاقاتی مهم در کردستان در شرف وقوع است.

رئیس اقلیم کردستان عراق پس از دیدار با نیکولای ملادنف، نماینده ویژه سازمان ملل در عراق تقاضا کرد تا این نهاد برای برگزاری همه‌پرسی در کرکوک بر اساس اصل ۱۴۰ قانون اساسی همکاری کند اما حزب اتحادیه میهنی کردستان اعلام کرد: «دولت کردستان از نظر حقوقی و بر اساس قانون اساسی عراق نمی تواند در مناطق مورد مناقشه همە پرسی برگزار کند، زیرا در این مناطق باید سر شماری جمعیتی انجام گیرد. »

از آنجایی‌که اصل ۱۴۰ قانون اساسی عراق هنوز اجرا نشده و در حالت تعلیق است، مالکیت مناطق مورد اختلاف با دولت فدرال است.

بر پایه برخی از گزارش‌ها، مسعود بارزانی به پارلمان عراق دستور داده است طرح برگزاری همه‌پرسی برای استقلال را آماده کنند. معلوم نیست زمان برگزاری احتمالی همه‌پرسی کی خواهد بود. حتی اصل برگزاری آن نیز هنوز قطعی نشده اما رصد کردن رفتار و مواضع بارزانی نشان می‌دهد امکان وقوع آن گزینه‌ای جدی است.

به نظر می‌رسد بارزانی‌ و دیگر مسئولان اقلیم کردستان عراق تهدید داعش را فرصتی برای تحقق رویای دیرینه خود دیده‌اند. البته مسعود بارزانی مدعی است با تهاجم «داعش» عملا عراق به سه منطقه تجزیه شده است و دیگر حفظ تمامیت ارضی عراق و غلبه بر شکاف‌های موجود امکان‌پذیر نیست. به باور وی کردها تاکنون بار ناکامی دولت مرکزی و درگیری عرب‌ها در عراق را کشیده‌اند و دیگر منفعتی در ادامه این وضع ندارند.

او مالکی را نیز سرزنش می‌کند که مقصر مشکلات رخ داده است. اما درگیری بارزانی با مالکی از سالیان پیش و قبل از رویارویی با داعش ‌شروع شد که بر سر نحوه اعمال قدرت و به‌خصوص فروش منابع نفتی عراق در کردستان بین ‌آنها اختلاف‌نظر های جدی بوجود آمده بود.

مسعود بارزانی و نمایندگان کرد پیشاپیش مخالفت‌شان را با تمدید نخست‌وزیری مالکی اعلام کردند. احتمالا بعد از مشخص شدن نتیجه انتخابات پارلمانی عراق و پیروزی ائتلاف قانون به رهبری مالکی، کردها نسبت به تحقق خواست‌هایشان در پیوستگی با دولت عراق دچار تردید شده و از فرصت گسترش نزاع‌های فرقه‌ای و تروریسم در عراق استفاده کرده‌اند.

صرف‌نظر از امکان‌پذیری تشکیل دولت مستقل کردستان، چنین اتفاقی رویدادی مهم با پیامدهای تعیین کننده سیاسی، ژئوپلتیک، اقتصادی و ژئو اتنیک خواهد بود. غلط نیست اگر بگوییم که این یکی از بزرگترین رویداد بعد از جنگ جهانی دوم در خاور میانه خواهد بود و نقشه آن و موازنه قوا را تغییر خواهد داد. در ادامه به برخی از پیامدهای مهم استقلال محتمل کردستان عراق پرداخته می‌شود:

 تقویت تجزیه‌طلبی در منطقه

استقلال کردستان عراق تاثیرات پردامنه‌ای در گسترش فعالیت‌های تجزیه‌طلبانه در بین کردها خواهد داشت. جدایی کردهای عراقی خواستی دیرینه بعد از جنگ جهانی اول و تشکیل کشور عراق بود. کردهای عراقی هیچگاه به پیوستگی با عراق و خویشاوندی سیاسی و جعرافیایی با آن راضی نبودند. البته کردستان عراق بعد از جنگ اول خلیج فارس، عملا از حوزه نفوذ دولت مرکزی عراق خارج شد و از سال ۲۰۰۳ به بعد نیز به صورت رسمی و قانونی از حق خودمختاری بهره‌مند گشت. اما از قرار معلوم کردهای عراقی بیشتر از فدرالیسم می‌خواهند و اصطکاک تقاضاهای آنها با الزامات حکمرانی فدرال، آنها را به سمت تجزیه سوق داده است.

تاکنون گرایش قوی در بین کردهای ایرانی و سوری برای تجزیه مشاهده نشده است. اما استقلال احتمالی کردستان عراق می‌تواند مشوق گروه‌های اپوزیسیون کرد در فاصله گرفتن بیشتر از نیرو های مرکزگرا در ایران و تحریک آنان به سمت رویکرد استقلال‌خواهی شود.

تاکنون گروه‌های معروف کرد ایرانی موضع صریحی در این خصوص نگرفته‌اند. اما رهبران کرد سوریه و بخصوص حزب ˈاتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه از تصمیم دولت اقلیم خودگردان کردستان عراق استقبال نکردند.

تصمیم یادشده در افزایش شکاف بین کردهای ترکیه و دولت این کشور وتشویق آنها به اتخاذ اقدامی مشابه موثر خواهد بود.اما تاکنون تمایل جدی برای تشکیل دولت و ملت واحد کرد مشاهده نشده است و چنین امکانی در آینده پیش‌دیدنی وجود ندارد. خود اقلیم کردستان عراق نیز تمایلی برای این کار ندارد.

 رویارویی با ایران

جمهوری اسلامی ایران جدی‌ترین مخالفت را در بین کشور های خارجی با تجزیه عراق و استقلال کردستان نشان داده است. این مخالفت فقط از سوی حکومت نیست بلکه اکثر گروه‌های سیاسی مخالف و نیرو های جامعه مدنی ایران نیز موضع مشابهی دارند.

جلوگیری از تضعیف دولت مرکزی شیعه‌گرای عراق، نگرانی از تقویت خط تجزیه در کردستان ایران و نزدیکی کردستان عراق به اسرائیل دلایل مهم مخالفت حکومت ایران هستند. امیرعبداللهیان معاونت آسیا و آفریقای وزارت خارجه به بارزانی هشدار داد و اعلام کرد ایران همه تلاشش را برای جلوگیری از استقلال کردستان عراق انجام خواهد داد.

تیره شدن روابط با ایران با توجه به مناسبات حسنه کردهای عراقی با ایران، دشواری‌هایی را برای کردهای عراقی پدید می‌آورد و آنها یکی از حامیان مهم‌شان را از دست می‌دهند. چنین اتفاقی منجر به ناامن شدن مرزهای شرقی کردستان عراق می‌شود. البته در عین حال فرصتی نیز برای گروه‌های مخالف کرد و به خصوص پژاک فراهم می‌سازد.

 تیرگی روابط با ترکیه

استقلال احتمالی کردستان عراق، دولت ترکیه را به سمت افزایش سخت‌گیری علیه ترک‌های ترکیه و تیره شدن روابط با کردستان عراق سوق می‌دهد. «بولنت آرینچ»، معاون نخست‌وزیر ترکیه مخالفت شدید دولت آنکارا با اعلام جدایی کردستان از عراق را اعلام کرد.

حتی ممکن است ترکیه عملیات ایذائی نظامی نیز در این راستا انجام دهد. با توجه به حضور تجاری پررنگ ترکیه در کردستان عراق هزینه‌های تیره شدن روابط برای کردهای عراقی بالا خواهد بود. در سالیان اخیر بازرانی روابط نزدیکی با ترکیه داشته است. اما مخالفت ترکیه به شدت ایران نبوده است.

تعارض با شیعیان عراق

کردها از تاریخ تشکیل دولت عراق تاکنون رابطه خوبی با شیعیان داشته و با آنها همسو بوده‌اند. اگرچه مذهب کردها سنی است اما به دلایل گرایش ناسیونالیستی و عرب محورانه سنی‌های عراق، با آنها رابطه خوبی نداشته‌اند.

بر همین مبنا مسعود بارزانی از آیت‌الله سیستانی خواست تا برای حل بحران سیاسی عراق وارد شود. اما آیت‌الله سیستانی به درخواست وی پاسخ مثبت نداد و تلویحا از اقلیم کردستان به خاطر بهره‌برداری از بحران کنونی و به‌خصوص در شرایط خروج ترکمن‌ها و اقلیت های مذهبی از کرکوک انتقاد کرد.

موضع آیت‌الله سیستانی تقریبا موضع جامعه شیعی عراق را بازتاب می‌دهد که پذیرای استقلال کردستان نیست. این عامل نیز باعث می‌شود تا کردهای عراقی یکی از متحدان اصلی همجوار خود را از دست بدهند.

انزوای جهانی

تاکنون فقط نخست وزیر اسرائیل از استقلال کردستان حمایت کرده است. البته آویگدور لیبرمن وزیر خارجه این کشور تصریح کرد که استقلال کردستان، قرار گرفتن در برابر عمل انجام شده است اما دولت متبوع او کمکی به دولت اقلیم کردستان عراق برای استقلال نخواهد کرد. به نظر می‌رسد نگرانی از تقابل با آمریکا باعث عقب‌نشینی دولت اسرائیل شده باشد. ولی در کل اسرائیل از تشکیل دولت‌های غیرعرب و قدرت گرفتن آنها در خاور میانه استقبال می‌کند.

دولت آمریکا رسما با استقلال کردستان مخالفت کرده و اتحادیه اروپا نیز موضع مشابهی دارد. اتحادیه عرب شدیدا مخالف این امر است. سیسی رئیس جمهور مصر استقلال کرستان عراق را فاجعه‌بار خوانده و دولت‌های ایران، ترکیه و سوریه نیز با این رویداد مخالفت جدی دارند.

روسیه و چین هنوز موضع صریحی نگرفته‌اند اما بعید است آنها نیز موافقتی نشان دهند. بنابراین در صورتی که دولت اقلیم کردستان عراق طرح استقلال را جلو ببرد، با انزوای فراگیر جهانی و منطقه‌ای مواجه می‌شود. سازمان ملل نیز این اقدام را به رسمیت نخواهد شناخت.

 مشکلات اقتصادی

رونق نسبی کردستان عراق در سالیان گذشته ناشی از ثبات و روابط خوب اقتصادی با همسایگان و حضور مناسب در شبکه مبادلات منطقه‌ای بوده است. البته دولت اقلیم کردستان عراق در سال گذشته از بحران مالی رنج برده است. عدم فروش نفت در حد انتظار و همچنین عدم تصویب بودجه سالانه ۲۰۱۴ عراق، عدم ارسال سهم اقلیم از این بودجه و قطع حقوق کارمندان اقلیم از سوی دولت مرکزی از عمده‌ترین دلایل بحران مالی در اربیل است.

حال استقلال کردستان عراق و بالطبع انزوای برخاسته از آن، کردستان عراق را از مزیت‌های کنونی و همچنین از کمک مالی دولت عراق به صورت دائمی محروم خواهد ساخت. مناسبات تجاری و اقتصادی منطقه‌ای و جهانی نیز کاهشی ملموس می‌یابد . البته دولت اقلیم کردستان بر روی فروش نفت حساب کرده است. اما می‌توان انتظار داشت که تهدید دولت مرکزی عراق به شکایت از مشتریان بالقوه اجازه استفاده مناسب به اقلیم کردستان عراق ندهد و آنها مجبور شوند نفت را در بازار های سیاه و با بهای کم بفروشند.

 افزایش بی‌ثباتی در منطقه

در صورتی که دولت مستقل کردستان عراق تشکیل شود آنگاه کشمکش‌های آن با ترکیه و ایران زیاد خواهد شد. دولت مرکزی عراق نیز بعد از خلاص شدن از بحران موجود سراغ آنها خواهد آمد. در این سمت‌گیری فرقی نمی‌کند که سنی‌ها و یا شیعه‌ها کدامیک در بحران عراق پیروز می‌شوند. ناسیونالیسم عربی در عراق مشکل اصلی کردستان مستقل خواهد بود. این عوامل در کنار حساسیت عرب‌ها و تقابل گرایش‌های افراطی اسلام‌گرا و جهادی با گروه‌های کرد عراقی باعث بی‌ثباتی در کردستان عراق و همچنین افزایش تنش‌های منطقه‌ای می‌شود.

با توجه به پیامدهای فوق چشم‌انداز مناسبی پیش روی استقلال کردستان عراق دیده نمی‌شود. شاید توجه به آنها باعث گردد که رهبران اقلیم کردستان عراق به وضعیت کنونی که عملا با استقلال تفاوت زیادی ندارد رضایت دهند. همچنین این تصور قوت یابد که استقلال‌خواهی بارزانی صرفا کارت بازی برای اعمال فشار بر دولت فدرال عراق باشد.

برآیند قوا در عراق، خاورمیانه و جهان، پذیرای استقلال کردستان عراق نیست. این رویکرد حداقل در کوتاه‌مدت قابل تغییر نیست. ممکن است تداوم بحران سیاسی در عراق و ناامیدی از پیدا کردن راه حل در میان مدت تجزیه این کشور را به واقعیتی گریز ناپذیر تبدیل سازد، اما در حال حاضر چنین توافقی وجود ندارد و بر عکس نوعی اجماع نسبی مشاهده می شود که استقلال کردستان شرایط منطقه و عراق را بدتر خواهد کرد.

در عین حال بعید به نظر می رسد غرب و جامعه جهانی در صورت برگزاری همه‌پرسی و تشکیل دولت مستقل عراق به اقدام تقابلی روی آورند. اما مخالفت و منزوی‌سازی فشار زیادی به دولت مستقل احتمالی در کردستان عراق وارد خواهد ساخت.