کاهش کتابخوان‌ها در ایران؛ تولید «ای‌بوک» فارسی توسط دولت

علی جنتی، یکشنبه ۲۹ تیر از کتابخانه دانشگاه علوم پزشکی ایران بازدید کرد. او یک بار دیگر به تأکید از کاهش آمار کتابخوانی در ایران سخن گفت. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ۱۲ تیر ماه هم در سخنانی که در یک همایش سیاسی در هتل المپیک تهران ایراد کرده بود، نسبت به کاهش سرانه کتابخوانی و افت تیراژ کتاب فارسی اظهار نگرانی کرده بود. او خبر داده که دولت قصد دارد در آینده‌ای نه چندان دور بسیاری از کتاب‌ها را به شکل کتاب الکترونیک یا «ای‌بوک» عرضه کند و در اینترنت در اختیار خوانندگان فارسی‌زبان قرار دهد.

بحران «خانه کتاب»

«خانه کتاب»، از نهادهای وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با هدف افزایش سرانه کتابخوانی در ایران به وجود آمده و برای این منظور، مهم‌ترین جوایز ایران، جایزه کتاب فصل، جایزه آل‌احمد و جایزه پروین اعتصامی را برگزار می‌کند.

«خانه کتاب» اما بحران‌زده است و این نهاد که می‌بایست سرانه کتابخوانی در ایران را افزایش دهد، گزارش داده که در اثر انتشار کتاب‌های بی‌محتوا، کتاب‌سازی‌های گسترده و عناوین غیر حقیقی، بازار کتاب در ایران با بحران مواجه شده. ژرفای این بحران بدان حد است که به گفته نجفعلی میرزایی، مدیر عامل «خانه کتاب»، ۹۵ درصد از مجلات ۱۰ گانه «کتاب ماه» به فروش نمی‌روند و ناگزیر اهداء می‌شوند. هزینه انتشار این مجلات در سال ۹۲، دو میلیارد تومان بوده است.

نجفعلی میرزایی، مدیر عامل «خانه کتاب» می‌گوید انبارهای این مؤسسه دولتی پر از نشریات به فروش‌نرفته «کتاب ماه» و «کتاب هفته» است. او به خبرگزاری مهر گفته وزارت ارشاد قصد دارد در چگونگی برگزاری جوایز ادبی دولتی نیز تجدیدنظر کند. به گفته مدیر عامل خانه کتاب، هر هفته در این زمینه جلساتی با مسئولان وزارت ارشاد برگزار می‌شود و تا مرداد ماه پیش‌نویس طرح جامع جوایز حوزه کتاب معاونت فرهنگی وزارت ارشاد آماده خواهد شد.

«ای‌بوک» یک راهکار ارزان؟

به گزارش روزنامه «جام جم»، در سال ۱۳۹۲ در ایران مجموعاً ۶۲ هزار و ۱۸۸ عنوان کتاب منتشر شده و شمارگان کل کتاب هم کاهش ۲۰ میلیونی داشته است.

علی جنتی در سخنرانی‌اش در دانشگاه علوم پزشکی یک بار دیگر از بحران بودجه در دولت سخن گفت. به گفته وزیر ارشاد «وضع مالی دولت خیلی خوب نیست. به طوری‌که در همین سه ماهه اول امسال بخش قابل توجهی از درآمدهای پیش بینی شده از بودجه کل کشور تحصیل نشده و می‌شود گفت تا به امروز هیچ یک از پروژه‌های عمرانی کشور، نتوانسته‌اند اعتباری بگیرند تا به کار خود ادامه بدهند.»

در این میان ظاهراً مدیران ارشاد عرضه کتاب‌های در انبار مانده و فروش نرفته‌ به شکل کتاب الکترونیکی یا «ای بوک» را به عنوان یک راهکار ارزان و فوری تصور می‌کنند. در عرضه اینگونه کتاب‌ها اما مشکلات بسیاری وجود دارد.

مشکل خط فارسی در محیط‌های رایانه‌ای

در آمریکا ۲۰ درصد کتاب‌ها به شکل «ای‌بوک» عرضه می‌شوند. در انگلستان و آلمان «ای بوک» ۱۳ درصد از بازار کتاب را در اختیار گرفته است. در بازار کتاب فارسی اما کتاب الکترونیک همچنان یک امر حاشیه‌ای و رسمیت‌نیافته است.

یکی از مهم‌ترین مشکلات کتاب الکترونیک به زبان فارسی، خط فارسی در محیط‌های رایانه‌ای است. «شورای عالی اطلاع‌رسانی» که در سال ۱۳۷۷ برای هدایت شبکه‌ها و تحقیقات کاربردی اطلاع‌رسانی تأسیس شده، در این زمینه فعالیت می‌کند، اما تاکنون نتوانسته راهکاری برای سازگار کردن خط فارسی با «ای‌بوک» بیابد.

گوشی‌های موبایل هوشمند (آندروئید، ویندوز موبایل، اپل و...) و تبلت‌ها هر روز فراگیر‌تر می‌شوند. یکی از قابلیت‌های آن‌ها توانایی خواندن کتاب‌های الکترونیکی و در دسترس بودن میلیون‌ها کتاب در سایت‌های مختلف به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی است. در زبان فارسی چنین امکانی وجود ندارد. ساختن کتاب فارسی در فرمت «ای پاب» ساده است، اما در اغلب مواقع، کتابخوان‌های الکترونیک، قادر به شناسایی زبان فارسی نیستند و کتاب الکترونیک فارسی را به شکل نشانه‌های ناخوانا نمایش می‌‌دهند.

در سال ۱۳۸۲ در تهران یک نشست تخصصی با هدف «توسعه کاربری خط و زبان فارسی» و لزوم همکاری با نهادهای بین‌المللی در این زمینه برگزار شد. اما این امر از سوی مسئولان پیگیری نشد و به جای آن حتی از تغییر خط فارسی سخن در میان آمد. کار به آنجا رسیده است که کوروش صفوی، نایب‌رییس انجمن زبان‌شناسی ایران در فروردین ماه سال ۹۲ اعلام کرد که خط فارسی با قرن بیست و یکم سازگاری ندارد و خواهان آن شد که فارسی در محیط‌های رایانه‌ای به حروف لاتین نوشته شود و این روش را که اتفاقاً در نزد کاربران جوان و نوجوان ایرانی فراگیر است، «خط رومیایی» خواند. مسعود خیام، پژوهشگر هم در نظرخواهی خبرگزاری دانشجویان ایران، ایسنا خواهان ابداع یک خط دوم فارسی برای به‌کارگیری در محیط‌های رایانه‌ای شده بود.

اکنون معلوم نیست وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای فرهنگی پیرامونش قصد دارند کتاب‌های در انبار مانده را چگونه، در چه فرمتی و با چه ابزارهای فارسی‌خوانی به شکل کتاب الکترونیک عرضه کنند.

اصلاح خط فارسی

یک بچه‌ ۱۶ ساله در طول روز پنج خط به فارسی نمی‌نویسد، اما در پیامک و کامپیو‌تر، ۳۰۰ خط به رومیایی تایپ می‌کند. این خط خودش آرام آرام دارد جا می‌افتد؛ بنابراین اگر ما پیش‌بینی می‌کنیم که نسل بعدمان مسیر دیگری را جلو می‌رود، حداقل ما این مسیر را برایش درست کنیم. الان در استفاده از خط رومیایی، هیچ نوع هماهنگی‌ بین بچه‌ها نیست، هرکس هرجور که دلش می‌خواهد، می‌نویسد. می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که اگر قرار است بچه‌ها از خط رومیایی استفاده کنند، حداقل یک هماهنگی بینشان باشد. ما می‌توانیم در این مسیر‌ها جلو برویم و می‌توانیم هم بگوییم نه، خطمان باید حتماً همین خط عربی باشد. در این صورت، همین است که هست.

فرزان سجودی، زبان‌شناس و نشانه‌شناس است. او می‌گوید: خط فقط یک جعبه ابزار نیست؛ ‌بلکه درواقع یک فضای زیست فرهنگی است، به همین دلیل وقتی خط عوض می‌شود، ‌مشکلات را به لحاظ ابزاری حل می‌کند، اما به لحاظ فرهنگی حل نمی‌کند و فرد ناگهان به احساس فقدان تاریخ دچار می‌شود.

کوروش کمالی سروستانی، سعدی‌شناس می‌گوید: تغییر خط نیازمند شرایط خاص سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و روانیِ جامعه است و جامعه‌ امروز ایران آمادگی این تحول را ندارد؛ حتی اگر به صلاح و کارا باشد. شاید بتوان با برخی از بزرگان هم‌داستان شد که می‌گویند تغییر خط فارسی نه ممکن است و نه لازم، اما ابداع خط جدید با الفبای رومیایی برای نوشتن فارسی در کالبدی جدید بویژه در متون فنی و نیز پیامک‌ها، ایمیل‌ها و تابلوها ضروری است.

مسعود خیام، نویسنده و مترجم می‌گوید: جامعه‌ ما به دو خط نیاز دارد؛ به این معنا که باید خط کنونی فارسی را حفظ و از آن برای نامه‌های اداری، شعر و شاعری، متن‌های ادبی و... استفاده کنیم، اما خط دومی هم برای کارهای علمی و کامپیوتری و در تابلوهای مکان‌های مختلف تدبیر کنیم. این خط دوم که در پیامک به آن «فارگلیسی» یا «فینگلیش» می‌گویند، عملاً به دست بچه‌ها درست شده که در عمل مقدار زیادی ناپختگی در آن دیده می‌شود. بار‌ها به فرهنگستان گفته شد، اما اعتنا نکرد؛ در نتیجه خط دوم اختراع شد. حالا فرهنگستان چه زیر بار برود و چه نه، این خط دوم هست و همه دارند با آن کار می‌کنند. اگر فرهنگستان چشم‌هایش را ببندد، اوضاع بد‌تر هم می‌شود، وگرنه مشکلات این خط را رفع و رجوع کند و یک رسم‌الخط فارسی لاتین یا خط فنی فارسی بیرون بدهد.