طرح یونسکو برای توقف غارت میراث فرهنگیِ عراق

گروه شورشی موسوم به «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) که اکنون خود را «دولت اسلامی» خوانده و خلیفه معرفی کرده، بیش از ۴۳۷۰ موقعیت تاریخی در پنج استان عراق را تخریب کرده است. دامنه ویرانگری فرهنگی ستیزه‌جویان «داعش» از عراق فراتر رفته و به یکی از مناطق مهم بازتانشناسی در جهان، تپه «تل حلف» در شمال سوریه هم کشیده شده است.

مردم محلی و جنگ‌زده اشیاء باستانی را از زیر خاک بیرون می‌آورند و به دلالان محلی به قیمت نازل می‌فروشند. سپس این اشیاء در سراسر جهان توسط دلالان کارکشته، به مجموعه‌داران متمول عرضه می‌شود. تنها در یک قلم از این معاملات، ۳۵ میلیون دلار به صندوق جنگ ستیزه‌جویان «داعش» ریخته شده. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) به فکر چاره و تدبیری است.

پنجشنبه، ۱۷ ژوئیه در مرکز سازمان یونسکو در پاریس یک نشست اضطراری پیرامون بررسی ابعاد فاجعه عراق برگزار ‌شد. دکتر بیژن روحانی، کارشناس حفاظت از میراث فرهنگی در این نشست شرکت کرده بود. با او گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم:

نشست یونسکو در پاریس برای بررسی ابعاد غارتگری میراث فرهنگی عراق برگزار ‌شد. در این نشست برخی از مقامات و مسئولان عراقی نیز شرکت کرده بودند. نتیجه چه بود؟

این جلسه به ابتکار یونسکو و مرکز میراث جهانی این سازمان و در پی بیانیه ماه ژوئن خانم ایرینا بوکوا، مدیرکل یونسکو برگزار شد. در این نشست علاوه بر مسئولان بلندپایه یونسکو، مقامات وزارت فرهنگ و وزارت گردشگری و آثار تاریخی عراق همراه سازمان‌های همکار یونسکو شامل شورای جهانی بنا‌ها و محوطه‌ها (ایکوموس)، شورای جهانی موزه‌‌ها (ایکوم)، فدراسیون بین‌المللی کتابخانه‌‌ها (ایفلا)، پلیس بین‌الملل (اینترپل) و مرکز بین‌المللی حفاظت و مرمت آثار تاریخی (ایکروم) نیز حضور داشتند. در جلسه مقامات عراقی خلاصه‌ای از وضعیت بحرانی موجود را ارائه کردند و در پی آن یونسکو و سازمان‌های همکار، طرحی را برای کمک اضطراری به میراث فرهنگی عراق به تصویب رساندند.

این طرح چه مشخصاتی دارد؟

این طرح چند محور دارد. برخی از این محور‌ها عبارتند از: افزایش آگاهی‌ها در سطح جهانی و ملی در مورد وضعیت میراث فرهنگی عراق، ارائه کمک‌های فنی به نهادهای فرهنگی عراقی برای بالا بردن ضریب ایمنی موزه‌ها و محوطه‌‌ها، آموزش متخصصان عراقی در امر حفاظت و مرمت آثار صدمه دیده، رصد کردن و پایش آثار در معرض تهدید و همچنین تدوین برنامه‌ای برای ارزیابی دقیق خسارت‌ها و مستند کردن آسیب‌ها.

در خبر‌ها می‌خوانیم که منطقه باستانی «تل حلف» غارت می‌شود. یونسکو چه تدبیری برای حفظ میراث فرهنگی میانرودان و سوریه اندیشیده؟

ماجراهای عراق و سوریه با یکدیگر ارتباط عمیقی دارند. گروه‌های مسلح و خرابکار مشترکی در هر دو کشور حضور دارند. غارت آثار فرهنگی و محوطه‌های باستانی در عراق و سوریه به شکل بسیار گسترده در جریان است. این غارت‌ها یا توسط این گروه‌های مسلح انجام می‌شود که برای تهیه سلاح دست به قاچاق عتیقه می‌زنند و یا توسط مردم فقیری که معیشت خود را به سبب جنگ از دست داده و چاره‌ای برای گذران زندگی ندارند. اما آن‌که در ‌‌نهایت از این امر سود می‌برد گروه‌های تبهکار و مافیای قاچاق عتیقه در سطح بین‌المللی است. برای مقابله با این امر برنامه‌هایی در چند سطح در حال اجراست: در سطح بین المللی کشورهای همسایه عراق و سوریه باید به شدت از هرگونه نقل و انتقال غیر قانونی آثار عتیقه جلوگیری کنند. در لبنان و ترکیه تاکنون چند محموله بسیار با ارزش توقیف شده است. همچنین به کمک تصاویر ماهواره‌ای، محوطه‌هایی که در معرض بیشترین غارت هستند شناسایی می‌شود تا نسبت به ظهور اشیایی از آن محوطه‌ها در بازار هشدار‌های لازم داده شود.

تا چه حد این تداییر مؤثر بوده؟

در سوریه این اقدامات دیر آغاز شد. کسی نمی‌دانست ابعاد این جنگ تا کجا پیش می‌رود، بنابراین عملاً پروژه یونسکو برای سوریه تازه آغاز شده است. گرچه سازمان‌هایی مانند ایکوموس از دو سال پیش برنامه‌هایی برای آموزش و توانمندسازی متخصصان سوری را آغاز کرده بودند. حجم تخریب‌ها بی‌اندازه است، و میزان موفقیت چنین برنامه‌هایی را باید در محدوده توان و امکانات مالی ارزیابی کرد. با توجه به میزان خرابی‌ها و غارت‌ها، منابع مالی ناچیزی در سطح بین المللی به این‌کار اختصاص یافته است.

نقش مجموعه‌داران و خریداران آثار غارت شده چیست؟

مجموعه‌داران و خریداران آثار تاریخی، باید از یک طرف نسبت به خرید و فروش اشیاء مشکوک حساس باشند و از طرف دیگر باید خود را نسبت به عرف‌های بین‌المللی متعهد نشان دهند. اما در عمل، بسیاری اوقات چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد. در جریان آغاز پروژه یونسکو برای سوریه که در ماه مه گذشته و طی کنفرانسی در پاریس اعلام شد، نماینده حراجی بزرگ کریستی نیز شرکت داشت و قول همکاری همه جانبه داد. اما کریستی تنها یکی از حراجی‌هاست. صد‌ها حراجی بزرگ دیگر در کشورهای غربی فعال می‌کنند.

از طرف دیگر، اثبات اینکه یک شیئی از فلان منطقه باستانی به طور قاچاق به دست آمده بسیار دشوار است. این با مورد دزدی از موزه متفاوت است. در مورد موزه‌ها، چون فهرست اموال وجود دارد شما می‌توانید اثبات کنید فلان شیئی مثلاً متعلق به موزه بغداد است. اما در مورد محوطه‌های باستانی، تا قبل از حفاری واقعاً کسی نمی‌داند چه چیزی آن زیر می‌تواند باشد، بنابراین اثبات آن‌که یک شیئی به کجا تعلق داشته در دادگاه دشوار است.

مردم محروم برای گذران زندگی به گنج‌های زیرخاکی دل بسته‌اند. آیا یک راه‌کار مؤثر این نیست که ابتدا به وضع معیشیتی مردم در چنین مناطقی برسند؟

رواج هر نوع قاچاق، از قاچاق مواد مخدر گرفته تا قاچاق انسان و آثار تاریخی، به هرحال در فقر و محرومیت هم ریشه دارد. تردیدی نیست که با ارتقاء وضع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردم یک منطقه، از شدت این اتفاقات کاسته می‌شود. راه دیگر آن است که در چنین مناطقی، بتوان آثار تاریخی و فرهنگی را در اقتصاد محلی مردم دخیل کرد، تا جوامع محلی از این آثار به عنوان منبع زندگی خود نیز محفاظت کنند. اما این‌ها برنامه‌هایی بلندمدت است که باید دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی پیش از وقوع چنین حوادثی به فکر انجام آن باشند.

در وضعیت اضطراری چه می‌توان کرد؟

در وضعیت اضطراری مانند وضعیتی که اکنون خاورمیانه با آن درگیر است، نهادهای مرتبط با میراث فرهنگی تنها می‌توانند سعی در کم‌کردن از دامنه آسیب‌ها یا تلاش برای بازگرداندن آثار به کشورهای اصلی داشته باشند.

آیا یونسکو اماکن مقدس در مناطق اشغال شده عراق را هم تحت پوشش قرار داده؟

آثار فرهنگی فقط شامل محوطه‌های باستانی و اشیاء عتیقه نیست. اتفاقاً آثاری که با زندگی امروز مردم پیوند خورده در جریان جنگ‌ها حساسیت بیشتر دارد. تخریب آثار مذهبی یا آثاری که پیوندهایی با احساسات ملی و قومی دارند یا دارای ارزش‌های نمادین هستند می‌تواند آتش اختلافات و جنگ را شعله‌ور‌تر کند. این دقیقاً اتفاقی است که اکنون در عراق در حال رخ دادن است. پیش‌تر، در برخی مناطق شمال آفریقا نیز در یکی دو سال اخیر شاهد چنین وقایعی بوده‌ایم، مانند تخریب‌های عمدی آثار صوفیان در لیبی، تونس و به شکل گسترده‌تر در مالی. یونسکو و سازمان‌های همکار آن از جمله ایکوموس اکنون حساسیت ویژه‌ای روی این مکان‌ها دارند. نگرانی‌‌ها فقط برای محوطه‌‌ها و تپه‌های باستانی نیست، بلکه سئوال اصلی آن است که چگونه نگذاریم گروه‌های مسلح با تخریب عمدی آثار فرهنگی و مذهبی، گروه‌های دیگر را به تلافی‌جویی ترغیب کنند تا جنگ گسترده‌تر شود.

گفته می‌شود که اگر روزی تمدن بشری به پایان برسد، آنچه که باقی می‌ماند میراث فرهنگی بشر تا دو هزار سال پیش است. آیا با توجه به ناآرامی‌های منطقه، چیزی باقی خواهد ماند؟

عراق و سوریه زادگاه برخی از استثنایی‌ترین فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری هستند. از پیش از تاریخ تا همین دوران معاصر، این کشور‌ها سهم مهمی در پیشبرد بخشی از فرهنگ منطقه و فرهنگ و هنر جهانی داشته‌اند. اتفاقات اخیر ضربه جبران‌ناپذیری وارد کرده است که مشخص نیست تا چه میزان بتوان آن را ترمیم کرد. البته میراث فرهنگی عراق از تهاجم سال ۲۰۰۳ و حتی پیش از آن از زمان جنگ اول خلیج فارس نیز به شدت آسیب دیده بود. منتها در چند سال اخیر، برخی از موزه‌‌ها بازسازی شده و روند آموزش و به‌روز کردن دانش و فن‌آوری متخصصان عراقی با کمک‌های بین‌المللی در جریان بود. سوریه نیز پیش از شروع جنگ داخلی همیشه در میان کشورهای عرب، از نظر حفاظت آثار تاریخی جایگاه نسبتاً بهتری داشت. جنگ و نا‌آرامی نه تنها به آثار صدمه زده، بلکه به سازمان‌های مسئول حفاظت از آثار فرهنگی نیز صدمه وارد کرده است و ساختار آن‌ها را از هم پاشیده است.

برای ارزیابی دقیق میزان خسارت‌ها، لازم است آرامش و آتش بس حکمفرما ود. اما برآوردهای حدودی به ویژه از سوریه نشان می‌ دهد جهان با یکی از فجایع فرهنگی در دهه‌های اخیر رو به رو شده است. هزاران ساختمان تاریخی به کلی از بین رفته‌اند، موزه‌ها آسیب دیده‌اند و برخی از بی‌همتا‌ترین محوطه‌های باستانی به شکل بی‌رحمانه‌ای غارت شده‌اند.

برخی از آثار باستانی تل‌حلف