شدیدترین همه‌گیری ایبولا از زمان کشف این بیماری

از ابتدای ماه مارس امسال بیش از ١٦٠٠ نفر در سه کشور آفریقایی گینه، لیبریا و سیرالئون به بیماری تب خونریزی‌دهنده ایبولا دچار شده‌اند. تا کنون بیش از نیمی از این افراد جان خود را از دست داده‌اند.

بر اساس آخرین آمار ارائه‌شده توسط سازمان جهانی بهداشت (اینجا را ببینید) تنها در فاصله روزهای ٣١ ژوئیه تا اول اوت، ١٦٣ مورد تأیید‌شده ابتلا و ٦١ مورد مرگ بر اثر بیماری گزارش شده است و کشور نیجریه نیز به مجموعه کشورهای آلوده به ویروس پیوسته است.

مجموعه اتفاقات پنج ماه اخیر سبب شده تا جهان در شرایط بزرگترین و شدیدترین همه‌گیری بیماری ایبولا در تمامی طول تاریخ از زمان کشف آن در سال ١٩٧٦ قرار گیرد. پیش از این بزرگترین همه‌گیری در سال ١٩٧٦ و در کشورهای سودان و کنگو رخ داده بود که منجر به ابتلای ٦٠٢ و مرگ ٤٣١ نفر شده بود.

ایبولا چیست؟

تب خونریزی‌دهنده ایبولا یکی از انواع بیماری‌های خونریزی‌دهنده یا «هموراژیک» است که توسط ویروس‌ها ایجاد می‌شود. بیماری شدید و اغلب مرگباری که انسان و حیواناتی همچون شمپانزه، گوریل و میمون را گرفتار می‌کند.

ویروس عامل بیماری که «ایبولاویروس» نام دارد از خانواده فیلوویریدائه می‌باشد که اولین گونه آن در سال ١٩٧٦ در حوالی رودخانه ایبولا در کشور کنگو کشف شد. در مجموع پنج نوع مختلف از این ویروس وجود دارند که چهار نوع آن قادر به ایجار بیماری در انسان هستند.

نشانه‌های این بیماری که هشت تا ١٠ روز پس از آلوده شدن به ویروس بروز می‌کنند در ابتدا با نشانه‌های بیماری آنفلوانزا یعنی تب، سردرد و درد عضلانی شباهت دارند که با اسهال، استفراغ و بثورات پوستی نیز همراه می‌شوند.

در مرحله بعد بیش از نیمی از بیماران وارد فاز شدید بیماری می‌شوند که با خونریزی‌های خفیف و شدید اندام‌های داخلی و خارجی همراه است. این خون ممکن است از طریق اسهال و استفراغ، ادرار و یا حتی مایعات چشمی بیمار از بدنش دفع شود. اما آنچه نهایتاً منجر به مرگ درصد بالایی از مبتلایان می‌شود کاهش شدید فشار خون بدن بر اثر خروج مایعات از داخل عروق عمقی بدن است. اتفاقی که منجر به ایجاد نارسایی در ارگان‌های حیاتی از جمله قلب، کلیه و کبد شده و نهایتاً باعث مرگ بیمار می‌شود.

میزبان و روش‌های انتقال بیماری

در ابتدا تصور بر این بود که میزبان اصلی ویروس ایبولا گوریل‌هایی هستند که گوشت آن‌ها توسط ساکنان کشورهای آفریقایی به عنوان غذا مصرف می‌شود. اما بعدها این فرضیه رد شد.

در حال حاضر تصور دانشمندان بر این است که یک نوع خفاش میوه‌خوار، میزبان و منبع اصلی نگه‌دارنده این ویروس است و انسان و خانواده میمون‌ها هر دو از طریق خوردن مواد غذایی آلوده به مدفوع و یا بزاق این حیوان به بیماری ایبولا دچار می‌شوند. هرچند این تنها شروع چرخه ابتلا است و پس از آن انتقال بیماری از انسانی به انسان دیگر صورت می‌گیرد. به این صورت که قرار گرفتن در معرض خون و یا سایر ترشحات بدن فرد بیمار یا جسد آلوده، منجر به انتقال ویروس به فرد سالم خواهد شد.

به عنوان مثال اگر خون، استفراغ یا ترشحات بیمار وارد چشم، بینی یا دهان شخص دیگری شود بیماری به او منتقل می‌شود.

انتقال این بیماری از طریق هوا صورت نمی‌گیرد و انتقال ویروس نیاز به تماس مستقیم با ترشحات فرد بیمار دارد. به همین دلیل است که به صورت ویژه، دو گروه از افراد یعنی اطرافیان نزدیک بیمار و پرسنل بهداشتی درمانی مجری روند درمان بیماران بیشتر از همه در خطر ابتلا به بیماری قرار دارند.

در همه‌گیری اخیر در سه کشور افریقایی، اغلب موارد جدید گزارش‌شده در میان افرادی بود که از بستگان بیمار خود مراقبت می‌کردند و یا جسد فرد فوت‌شده بر اثر این بیماری را برای مراسم تدفین آماده می‌کردند.

اعتقادات محلی و دشواری‌های مقابله با بیماری

فقدان آگاهی کافی در مورد بیماری و روش‌های انتقال آن، جابجایی زیاد افراد ساکن مناطق مختلف و گستره وسیع جغرافیایی مناطق درگیر، عواملی هستند که کنترل بیماری را با مشکلات زیادی مواجه ساخته‌اند.

بومیان آفریقایی معتقدند به زبان آوردن کلمه «ایبولا» با صدای بلند منجر به انتقال بیماری خواهد شد. گروهی از مردم نیز پزشکان و پرسنل درمانی به خصوص خارجی‌ها را عامل بروز بیماری می‌دانند. استدلال این افراد هم این است که از زمان حضور گروه‌های مختلف پزشکی از کشورهای دیگر میزان ابتلا به بیماری و گستره جغرافیایی آن افزایش یافته است.

با چنین استدلال‌هایی و از آن‌جایی که تا ٩٠ درصد افراد مبتلا جان خود را بر اثر این بیماری از دست می‌دهند اغلب خانواده‌ها از معرفی افراد مشکوک خانواده خود به مراکز درمانی سر باز زده و تلاش می‌کنند آن‌ها را در منزل نگهداری کرده و از روش‌های درمانی محلی و بومی برای درمان بیماری استفاده کنند. موضوعی که کلید اصلی انتقال و شیوع بیماری است.

منشأ همه‌گیری سال ٢٠١٤

بنا بر اظهار مایکل وان هرپ یکی از پزشکان سازمان جهانی پزشکان بدون مرز، دهکده‌ای در نزدیکی Gueckedou در کشور گینه منشأ همه‌گیری جدید ایبولا بوده و بیماری از این منطقه به مکان‌های دیگر سرایت کرده است.

در این روستا شکار خفاش بسیار رایج است و نکته قابل توجه این است که اولین خانواده آلوده‌شده به ویروس تأیید کرده‌اند که مثل بسیاری دیگر از ساکنان منطقه به شکار خفاش دست زده‌اند. عملی که می‌تواند چرخه شیوع بیماری در انسان را فعال کرده باشد. (اینجا را ببینید.)

درمان بیماری

در حال حاضر دارو یا واکسن تأیید‌شده‌ای برای پیشگیری یا درمان بیماری وجود ندارد و تا به امروز در همه‌گیری‌های مختلف، ٦٠ تا ٩٠ درصد مبتلایان به ایبولا جان خود را از دست داده‌اند. در مورد این بیماری نیز مثل بسیاری دیگر از بیماری‌های ویروسی روند درمانی تنها شامل درمان‌های حمایتی و نگه‌دارنده است. در اینگونه از درمان تلاش می‌شود با صدمات ناشی از بروز بیماری مبارزه شود تا بیمار بتواند دوره بیماری را از سر بگذراند.

در این میان جبران مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته بدن بیمار از اهمیت بسیار ویژه‌ای برخوردار است. درمان و کنترل سایر بیماری‌هایی که ممکن است به علت ضعیف شدن سیستم ایمنی در فرد ایجاد شوند از دیگر اقدامات مورد نیاز در روند درمان مبتلایان است. کنترل مداوم علائم حیاتی و نظارت بر عملکرد ارگان‌های حیاتی بدن سبب می‌شود تا در مواقع لزوم و در صورت بروز نارسایی در بخش‌های مختلف بدن از جمله کلیه‌ها، بتوان از طریق اعمال اورژانسی مثل دیالیز، شانس زنده ماندن بیمار را افزایش داد.

داروی ZMAPP و امید به آینده

طی روزهای اخیر و برای اولین بار دارویی به نام ZMAPP به صورت آزمایشی برای یک پزشک و یک پرستار آمریکایی شاغل در کشور آفریقایی لیبریا که در هنگام درمان مبتلایان به ایبولا در این کشور به این بیماری دچار شده‌اند استفاده شده است.

دکتر کنت برانتلی که در حال حاضر در بیمارستانی در ایالت آتلانتا تحت نظارت ویژه قرار دارد به محض آگاهی از ابتلا خود به بیماری و به صورت داوطلبانه این دارو را دریافت کرد و بر اساس ادعای پزشکان تنها یک ساعت پس از دریافت داروی ZMAPP نشانه‌های بیماری از جمله مشکلات تنفسی و بثورات پوستی در او کاهش قابل توجهی داشته است.

خانم نانسی رایتبول همکار دکتر برانتلی، دیگر پرسنل درمانی آمریکایی مبتلا به بیماری نیز تا کنون دو واحد از این دارو را دریافت کرده و نشانه‌های بهبود در او نیز نمودار شده است.

داروی ZMAPP که توسط  Mapp Biopharmaceutical Inc در سن‌دیگوی آمریکا تولید شده حاوی آنتی‌بادی ویژه‌ای است که در اثر مواجهه موش‌های آزمایشگاهی با ویروس ایبولا و در خون موش‌ها ایجاد می‌شود. این دارو پیش از این تنها در میمون‌ها آزمایش شده و نتایج مثبتی به همراه داشته است.

اگرچه در آن تجربه نیز تنها هشت میمون این دارو را دریافت کرده‌اند. با اینحال پاسخ سیستم ایمنی انسان به این دارو می‌تواند با میمون‌ها تفاوت داشته باشد. به همین دلیل است که پیش از تأیید دارو و استفاده عمومی از آن باید مطالعات و آزمایش‌های کلینیکی بیشتری در مورد اثرات آن بر انسان صورت گیرد. قرار بر این است که استفاده این دو آمریکایی از ZMAPP به عنوان یکی از این زمینه‌های مطالعاتی برای ارزیابی اثرات این دارو مورد استفاده قرار گیرد.

پیشگیری

هرچند علم پزشکی تا این لحظه راه حلی قطعی و تأیید‌شده برای درمان بیماری ایبولا نیافته است اما این به معنی ناتوانی بشر در پیشگیری و کنترل این بیماری نیست. شاه‌کلید دستیابی به این هدف قطع زنجیره انتقال بیماری است که در درجه اول با شناخت و تحت نظر قرار دادن موارد مشکوک و جلوگیری از تماس آن‌ها با سایر افراد جامعه صورت می‌گیرد.

کاری که البته در جوامع آفریقایی و به علت جابجایی‌های زیاد مردم در مناطق مختلف و حتی بین کشورهای همسایه چندان آسان نیست.

نکته بعدی که اجرای آن نیازمند عزم جدی کشورهای درگیر و سازمان‌های بین‌المللی است آگاهی‌بخشی به مردم مناطق تحت خطر در مورد روش‌های انتقال بیماری و فواید معرفی افراد مشکوک به مراجع درمانی است. در کنار آن پرسنل درمانی نیز می‌توانند با استفاده صحیح از وسایل پزشکی از جمله ماسک، دستکش و سرنگ و معدوم کردن صحیح آن‌ها پس از استفاده نقش مهمی در جلوگیری از شیوع بیماری ایفا کنند.

نکته پایانی اینکه در حال حاضر اپیدمی ایبولا تنها ساکنان کشورهای غرب آفریقا را تهدید می‌کند اما از آنجایی که عامل اصلی انتقال بیماری خود انسان است می‌توان انتظار داشت که در صورت عدم توجه کافی و ریشه‌کن نشدن بیماری، در سال‌های آتی شاهد بروز این بیماری در سایر نقاط دنیا به ویژه مناطقی که از سطح بهداشت عمومی پایین‌تری برخوردارند نیز باشیم.