امنیت انرژی و امنیت منطقه؛ اهداف سفر ظریف به عمان

دومین دیدار ظریف وزیر خارجه ایران به عمان (۵ اوت ۲۰۱۴) برای شرکت در اجلاس چهارجانبه وزیران خارجه ازبکستان، ترکمنستان، ایران و عمان از نظر توسعه همکاری اقتصادی منطقه ای سفر مهمی قلمداد می‌شود. افزون بر این، سفر ظریف به عمان از نظر نقشی که این کشور در میانجی‌گری بین تهران و ریاض برای حفظ امنیت منطقه می‌تواند ایفا کند، مهم است.

در حالی که روابط تهران – ریاض، به خاطر تحولات منطقه به شدت به تیرگی گراییده، دو دیدار ظریف و یک دیدار حسن روحانی از عمان طی یک سال گذشته، نشان داده که ایران روابط گرمی با مسقط دارد و از آن برای پیشبرد اهداف فوق (امنیت صادرات انرژی و امنیت منطقه) استفاده می‌کند. ذیلا به بررسی این دو هدف می‌پردازیم.

امنیت صادرات انرژی

حسن روحانی در شرایطی سکان دولت ایران را در دست گرفت که بر اثر تحریم‌ها ضربه‌های سنگینی به صادرات نفت و گاز ایران وارد آمده است. بنابر گزارش‌های موثق جایگاه صادرات نفت ایران از رتبه دوم به سومین کشور اوپک بعد از عراق تنزل یافته است.

سفر ظریف به عمان با هدف تأمین امنیت صادرات انرژی ایران، هدف بلندپروازانه‌ای است که در صورت تحقق گامی بلند در همکاری های تجاری منطقه‌ای و در مسیر «تعامل سازنده» برای پیوند شمال و جنوب ایران به شمار خواهد رفت.

نخستین هدف این سفر راه‌اندازی پروژه انتقال گاز از کشورهای ازبکستان، ترکمنستان و ایران به مقصد عمان و از آنجا به دیگر کشورها است. پیش‌تر توافقی جامع درباره پروژه ۴ میلیارد دلاری خط لوله ایران به عمان حاصل آمده بود. این پروژه قرار است طی ۲ سال به بهره‌برداری برسد.

این پروژه در نوع خود یکی از بزرگ ترین پروژه ها در مسیر ترانزیت شمال به جنوب بین ۴ کشور یاد شده به شمار می‌رود. این توافق با هدف ایجاد مسیر ترانزیت قابل اعتماد به منظور انتقال منظم کالا و مسافر بین کشورهای آسیایی میانه، بنادر خلیج فارس و دریای عمان، صادرات و واردات کالا، افزایش سرعت حمل و نقل مسافر، تسهیل دسترسی به بازارهای بین‌المللی و بهره برداری از زیرساخت های حمل و نقل موجود در کشورهای عضو در سال ۱۳۸۹ به پیشنهاد ایران مورد توافق قرار گرفت و در سال ۱۳۹۰ در عشق‌آباد به امضا رسید.

به این ترتیب، ایران در صدد است با مشارکت دادن دو کشور شمالی خود، حاشیه‌ای امن برای صادرات نفت و گاز از طریق عمان ایجاد کند که در عین حال زهر تحریم ها را بگیرد.

همچنین موضوع ۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری ایران در بندر الدقم در عمان و ساخت ۱۰۰ مخزن بزرگ برای نفت و گاز ایران به منظور صادرات از عمان دیگر دستور مذاکرات ظریف در سفر به عمان بود.

در حال حاضر ایران در پروژه های بندر صلاله و صحار و در ساخت کارخانه داروسازی و بیمارستان ۴۰۰ تختخوابی در عمان مشارکت دارد.

اولین سفر ظریف به عمان در آذر ۱۳۹۲ و پس از دیدار سلطان قابوس از تهران انجام شد. نخستین سفر ظریف به عمان به منظور تدارک سفر روحانی به این کشور صورت گرفت و روحانی در اسفند ۱۳۹۲ از عمان دیدار کرد. این اولین سفر خارجی دوجانبه روحانی به شمار می رفت که نشان داد وی همکاری با کشورهای حوزه خلیج فارس را از طریق عمان جستجو می‌کند.

بعد از سفر سلطان قابوس به تهران که اولین میهمان خارجی حسن روحانی بود، معلوم شد که وی حامل پیام اوباما رییس جمهور امریکا به حسن روحانی بوده است. روحانی نیز متقابلا پیامی به اوباما فرستاد که در نهایت زمینه‌ساز اولین مکالمه تلفنی روسای جمهور ایران و امریکا پس از انقلاب اسلامی شد.

حاکمیت عمان به دلیل روابط حسنه‌اش با ایران چه پیش از انقلاب و چه پس از آن، همواره نقش مثبتی در مناسبات خارجی ایران با دیگر کشورها ایفا نموده است. در زمان قطع رابطه تهران – لندن، عمان حافظ منافع ایران در لندن بود همچنان که سلطان قابوس نقش میانجی‌گری در آزاد شدن  سه شهروند آمریکایی بازداشتی در ایران (سارا شورد، شین بائر و جاشوا فتال) را ایفا کرد. این سه پس از آزادی خود به عمان و از آنجا به کشور خود بازگشتند.

عمان همچنین نقش مهمی در آزادی مجتبی عطاردی استاد دانشگاه شریف و شهرزاد میرقلی خان که مدتی در آمریکا بازداشت بودند و نیز نصرت‌الله تاجیک سفیر پیشین ایران در اردن ایفا کرد که در لندن بازداشت بود.

امنیت منطقه؛ مقوله‌ای تفکیک ناپذیر

با عنایت به تحولات خطیری که با ظهور داعش در همسایگی ایران رخ داده، یکی از محوری‌ترین رایزنی‌ها با عمان وضعیت عراق و سوریه (دو پایگاه قدرت منطقه‌ای ایران) بود.

روابط تهران - ریاض (عضو مهم شورای همکاری خایج فارس) به دلایل عدیده‌ای از جمله اختلاف بر سر بحرین، سوریه و عراق به تیرگی گراییده است. امیر عبداللهیان معاون وزیر خارجه ایران در امور عربی و افریقا، تصریحکرده که: «در موضوعات دو جانبه مشکل جدی و خاصی میان تهران و ریاض وجود ندارد و عمده تفاوت دیدگاه ما به حوزه‌های منطقه‌ای بازمی گردد.»

تهران انگشت اتهام را در ظهور داعش به سوی سعودی و آمریکا اشاره رفته است. به گمان تهران تزریق مقادیر زیادی تسلیحات و کمک مالی به مخالفان اسد، تهدید امنیتی داعش را نه تنها برای ایران و منطقه بلکه برای کشورهای اروپایی و امریکا نیز تشدید کرده است.

از نگاه تهران دامن زدن داعش به شیعه‌ستیزی به این منظور است که"جغرافیای سیاسی جدیدی" برای منطقه ترسیم شود تا بر اساس آن مناطق کُردنشین و سنی‌نشین سوریه، عراق و ایران تجزیه شوند.

در شرایطی که مناسبات تهران – ریاض تا آنجا تیره است که دو دعوت از ظریف و یک دعوت از روحانی برای دیدار از عربستان مورد اجابت قرار نگرفته، رایزنی ظریف در سفر به مسقط برای انتقال این پیام بود که از نظر ایران امنیت منطقه، مقوله‌ای تفکیک‌ناپذیر است.

از منظر تهران حال که با حمایت ریاض ناامنی سوریه، ناامنی عراق را دامن زده اگر قرار است این ناامنی به ایران منتقل شود (همان طور که داعش اعلام کرده به دنبال تسخیر تهران و شکست ارتش صفوی است)، عربستان نیز مصون از ناامنی نخواهد بود.

ظریف در سفر پیشین خود به عمان تلویحا به احتمال بروز جنگی دیگر در منطقه اشاره کرده و گفته بود که «منطقه در دو دهه گذشته شاهد ۳ جنگ بود و تحمل بیش از این را ندارد.»

با توجه به تمایلی که ریاض برای گشودن باب گفتگو با تهران از طریق دعوت از ظریف و روحانی نشان داده، ظاهرا عمان بهتربن واسطه برای رفع اختلافات ایران و عربستان به شمار می‌رود.