آمار آب؛ چه کسی درست می‌گوید؟

با بالا گرفتن ابعاد مسئله بی آبی در ایران، اکنون نهادهای مختلف حکومتی و دولتی یکدیگر را به کم کاری در مهار این بحران متهم می‌کنند. اما سیل بنیان برافکن خشکسالی و بی آبی در انتظار یافتن مقصر نخواهد ماند.

آمارهای متناقض وزارت نیرو و کشاورزی هر کدام مشکل را در بخش دیگری سراغ می‌گیرند، اما در عمل بحران بی آبی به تمام آمارهای روی کاغذ بی توجه است و هر لحظه بیشتر ابعاد خود را نشان می‌دهد.

گرچه وزیر و کارشناسان وزارت نیرو از کشاورزی به عنوان یکی از دلایل اصلی اتلاف منابع آبی در ایران نام می‌برند، اما این بحث مورد قبول بخش کشاورزی نیست.

به گفته وزارت نیرو، بین ۹۰ تا ۹۲  درصد از آبی که در ایران مصرف می‌شود، در زمین‌های کشاورزی است. با این‌همه، آب مصرفی در این بخش کارایی و بازده لازم را ندارد. یعنی بخش عمده‌ آن به هدر می‌رود. این وزارت‌خانه و همچنین شماری از کارشناسان محیط زیست و منابع طبیعی با ارائه آمارهایی در زمینه اتلاف آب در بخش کشاورزی، خواهان اصلاح الگوی کشاورزی، اصلاح روش‌های آبیاری و همچنین عدم تکرار شعار ضرورت خودکفایی در کشاورزی هستند.

اما این آمارها توسط مسئولان مرتبط با بخش کشاورزی زیر سئوال رفته است. رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی در مجلس می‌گوید وزارت نیرو قصد دارد سوء مدیریت و کم کاری خود را بر گردن بخش کشاورزی بیندازد و با مقصر نشان دادن کشاورزی به عنوان هدر دهنده منابع آبی، وضعیت بحرانی موجود را توجیه کند.

در نشستی که روز ۱۳ مرداد ۱۳۹۳ با عنوان «هم‌اندیشی بحران آب و ارائه راهکار جهت برون‌رفت» برگزار شد، عباس رجایی با دفاع از بخش کشاورزی در ایران تاکید کرد:«گفته می‌شود مصرف۹۰ درصد آب کشاورزی در کشور زیاد است در حالی که باید دید این حجم مصرف نسبت به چی زیاد است؟ شاخصمان چیست؟ ما که شاخص نداریم و این موضوع مبنای علمی ندارد. شاید لازم باشد ۹۸ درصد آب موجود را به کشاورزی اختصاص دهیم».

به این ترتیب به نظر می‌رسد گرچه مسئولان بخش کشاورزی به طور تلویحی مصرف حدودا ۹۰ درصدی آب در این بخش را پذیرفته‌اند اما اعتقادی به کاستن از مصرف و یا زیاد بودن آن نسبت به بخش‌های دیگر ندارند.

آمارآب و اختلاف نظر استان‌ها با یکدیگر

از مهمترین مسائل مربوط به مدیریت آب در ایران، اختلافاتی است که بر سر نحوه استفاده از منابع آبی مشترک بین چند استان و یا انتقال آب از استانی به استان دیگر وجود دارد.

در حالی که همگان بر مصرف بالای آب در ایران تاکید دارند، برخی استان‌های همجوار که با مشکل بی آبی مواجه هستند، دلیل خشکسالی در استان‌های خود را مصرف بالای آب در استان‌های مجاور عنوان می‌کنند. از آن‌جا که گاه آمار مصرف آب در کشاورزی به تفکیک استانی بیان نمی‌شود، اختلافات بر سر میزان استفاده از آب بالا می‌گیرد.

محمد کوشافر، استاد دانشگاه و سخنگوی «کمیته آب اتاق اصفهان» آمارهای عنوان شده درباره مصرف بالای آب در صنعت، کشاورزی و شرب استان اصفهان را «آمارهای تبلیغی و القائات منفی و غیر علمی» به ویژه از سوی استان‌های دیگر می‌داند و می‌گوید  باید در ارقام اعلام شده شک کرد.

او که روز دوم مرداد در در خصوص مسائل آب در استان اصفهان با رسانه‌ها سخن می‌گفت تاکید کرد همواره کشت برنج را به عنوان عامل خشکی زاینده رود تبلیغ می کنند و این در حالی است که ۲۰ هکتار برنج‌کاری استان اصفهان به دلیل بی آبی به سه هزار هکتار تنزل یافته است.

با این‌حال مشخص است او نیز پذیرفته که تاکنون بیش از ۲۰ هزار هکتار از زمین‌های این استان خشک و کم آب به کشت برنج اختصاص داشته.

به گفته این سخنگوی اتاق آب استان اصفهان، در سه سال اخیر تنها به دلیل کمبود آب و خشکسالی از حجم برنج‌کاری در اصفهان کاسته شده و این یک تدبیر مدیریتی برای کم کردن مصرف آب نیست.

این مسئول اتاق آب در استان اصفهان، می‌گوید استان‌‌های همجوارش آب زیادی را به پرورش برخی محصولات مانند گردو اختصاص می‌دهند که از برنج نیز آب بیشتری مصرف می‌کند، اما در رسانه‌ها کمتر به آن توجه می‌شود.

به این ترتیب، آن‌چه مشخص است رقابت آشکار و پنهان استان‌ها با یکدیگر برای نشان دان آن است که چه کسی بیشتر آب مصرف می‌کند، اما ظاهرا تردیدی در مصرف بالای آب نیست و کسی هم برای جلوگیری از آن راه‌حل‌های موجود را به کار نبسته است.

اختلاف میان استان چهار محال و بختیاری و اصفهان بر سر منابع آبی زاینده رود، یکی از اختلاف نظرهای مهم در زمینه مدیریت آب در ایران است. در فیلمی که به تازگی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است، برخی از شهروندان چهار و محال بختیاری از سرچشمه‌های زاینده رود در این استان به طرف اصفهان حرکت می‌کنند تا نشان دهند به زعم آن‌ها چه طور در حوالی شهر اصفهان، رودخانه زاینده رود تحلیل رفته و خشک می‌شود.

این فیلم همچنین شالیزارهای وسیع در اصفهان را نیز تصویر می‌کند. این فیلم و سخنان مسئولان استان چهار محال و بختیاری مورد قبول مسئولان استان اصفهان نیست و می‌گویند میزان مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت در چهار محال و بختیاری نیز به همین اندازه زیاد است و باید آمارها به تفکیک و با دقت بیشتر اعلام شوند.

ایران کشور کشاورزی؟

در کشور گرم و نیمه خشکی مانند ایران که دوران طولانی خشکسالی را نیز تجربه می‌کند، پرسش مهم این است که آیا باید همچنان بخش زیادی از منابع گران‌بهای آبی به تولیدات کشاورزی اختصاص یابد یا واردات این محصولات بیشتر به نفع کشور است؟

منتقدان می‌گویند ایران توانایی پرداخت هزینه گزاف اتمام منابع آبی را از جیب طبیعت و آینده خود ندارد. هر مترمکعب آبی که از درون زمین بالا کشیده و در زمین‌های کشاورزی مصرف می‌شود، به راحتی تجدید پذیر نیست.

اما از آن مهمتر ناکارآمد بودن روش‌های آبیاری و هدر رفتن حدود ۷۰ درصد از آب در زمین‌های کشاورزی است.

یکی از اصلی ترین مخالفان توسعه روزافزون کشاورزی در ایران، پیش‌تر خودش وزیر کشاورزی این کشور بوده است. عیسی کلانتری اکنون مدتی است در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های مختلفش آینده ترسناک منابع آبی در ایران را هشدار می‌‌دهد و از کشاورزی ناپایدار و غیر اصولی به عنوان یکی از اصلی‌ترین بلاهای منابع آبی در ایران نام می‌برد.

به گفته کلانتری، ایران دیگر یک کشور کشاورزی نیست و با تمرکز روی کشاورزی روز به روز فقیرتر خواهد شد. اونیز که از شرکت‌کنندگان در«هم‌اندیشی بحران آب و ارائه راهکار جهت برون‌رفت» بود در مورد میزان مصرف آب در ایران گفت:«در حال حاضر تا ۸۵ درصد از منابع آب تجدید‌شونده استفاده می‌کنیم در حالی که کشور‌های مشابه ایران مثل چین و اسپانیا از ۲۹ و ۲۳ درصد آب تجدید‌شونده استفاده می‌کنند».

وزیر پیشین کشاورزی می‌گوید از منابع آب‌های زیرزمینی که هزاران سال تشکیل آن‌ها طول کشیده بود استفاده شده و اکنون به آب‌های «لب شور» رسیده‌ایم. او تداوم شعار «خودکفایی کشاورزی» را به نفع آینده ایران نمی‌‌داند. در مورد اصفهان نیز به طور مشخص می‌گوید باید حداقل ۳۰ درصد از مصرف آب در بخش کشاورزی و صنایعی مانند فولاد کم شود و حتا اگر لازم است این آب از کشاورزان خریداری شود تا بیش از این به هدر نرود.

با این‌حال رییس کمیسیون کشاورزی و منابع طبیعی مجلس به شدت با وزیر اسبق کشاورزی و مشاور فعلی حسن روحانی مخالف است. عباس رجایی تاکید دارد ایران کشوری است کشاورزی ونباید کشاورزی را در آن محدود کرد. او اقتصاد و معیشت تمام شهرهای زیر ۲۰ هزار نفری در ایران را وابسته به کشاورزی می‌داند.

اصلاح تعرفه آب

مدافعان بخش کشاورزی، از جمله عباس رجایی، حتا  پیش‌تر از این رفته و ارازان بودن تعرفه آب کشاورزی در ایران را زیر سئوال برده و می‌گویند بر خلاف نظر منتقدان آب کشاورزی در ایران ارزان نیست.

یکی از موارد اختلاف نظر بین منتقدان نحوه استفاده آب در بخش کشاورزی و مدافعان آن، میزان تعرفه و بهای آب مصرفی توسط کشاورزان است.

در ۵ مرداد ۱۳۹۳ هیئت دولت ایران سرانجام پذیرفت که با توجه به وضع بحرانی فعلی این تعرفه‌ها نیاز به باز نگری دارد. اسحاق جهانگیری، معاون رییس جمهور، در جلسه شورای عالی آب ایران تاکید کرد با توجه به تداوم خشکسالی و کاهش سطح منابع آب در کشور اصلاح تعرفه آب در بخش‌های مختلف از جمله بخش کشاورزی ضروری است.

پیش‌تر، شرکت «مدیریت منابع آب ایران» نیز خواستار اصلاح تعرفه آب کشاورزی شده بود و تعرفه‌های فعلی را ناچیز و رشد آن را متناسب با افزایش سایر هزینه‌ها در ایران ندانسته بود. به گفته مدیران این شرکت، با اصلاح تعرفه‌ها، بخش خصوصی نیز می‌تواند در زمینه مدیریت و بهره‌برداری از منابع آبی سرمایه‌گذاری کند.

یکی از دلایل عدم استفاده بهینه از آب، سرمایه گذاری ناکافی در توسعه شبکه‌های آبیاری، زهکشی و انتقال آب است.

اختلاف نظر میان دستگاه‌ها و افراد مختلفی که با مساله مدیریت آب در ایران به نحوی سر و کار دارند بسیار زیاد است. این اختلاف‌ها از آمار مصرف آب تا میزان بهای آن ادامه دارد. یک گزارش مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی نیز روی ضعف اطلاعات  و آمارها در بخش کشاورزی انگشت گذاشته و می‌گوید بدون داشتن اطلاعات دقیق و صحیح نمی‌‌توان به درستی در مورد بهره‌وری بخش کشاورزی و مفید بودن آن در شرایط فعلی قضاوت کرد.

گرچه سایه سیاه کم‌آبی بر سر ایران گسترده شده است، اما مقابله با آن هنوز محتاج کارهای پایه‌ای و مقدماتی مانند داشتن آمار صحیح است که به نظر می‌رسد رسیدن به آن نقطه به چندین سال زمان نیاز خواهد داشت.