سفر امیرعبداللهیان به عربستان؛ گشایش در روابط تیره تهران-ریاض؟

حسین امیرعبداللهیان معاون وزیر خارجه ایران سفری دو روزه ( ۲۵و ۲۶ اوت ۲۰۱۴) به عربستان داشت و طی آن با وزیر خارجه این کشور دیدار و گفتگو کرد. از آغاز ریاست جمهوری روحانی، این نخستین سفر یک مقام ایرانی به عربستان است.

تا پیش از این، ریاض سه بار از ظریف برای دیدار از این کشور دعوت کرده بود هیچ یک مورد اجابت قرار نگرفت. هاشمی رفسنجانی (معمار روابط تهران- ریاض پس از فوت آیت‌الله خمینی)، اخیراً مناسبات دو کشور را «خیلی تیره» و حاصل «تندروی» هر دو طرف توصیف کرده بود.

تیرگی رابطه تهران – ریاض ناشی از چیست؟ آیا سفر امیرعبداللهیان را می‌توان گشایش در مناسبات تهران - ریاض ارزیابی کرد؟

تهران – ریاض : از همگرایی تا واگرایی فزاینده

ایران و عربستان همواره دو رقیب سیاسی و نفتی در منطقه خاورمیانه بودند. با وقوع انقلاب اسلامی، رقابت میان اردوگاه شیعه و سنی نیز به رقابت‌های پیشین این دو کشور افزوده شد. در جنگ ۸ ساله، ریاض آشکارا جانب صدام را علیه گرفت.

سفر رفسنجانی به ریاض و متعاقب آن به قدرت رسیدن محمد خاتمی که شعار "تنش زدایی از سیاست خارجی ایران" را سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده بود، همگرایی تهران- ریاض را رقم زد به طوری که ملک عبدالله، پادشاه عربستان در سال ۱۹۹۷ برای شرکت در اجلاس سران کشورهای اسلامی به تهران سفر کرد و متعاقب آن قرارداد همکاری امنیتی در سال ۲۰۰۱ به امضا طرفین رسید.

یکی از مزایای این قرارداد آن بود که ریاض زمانی که احتمال حمله آمریکا به ایران زیاد بود، مقامات ایران را از جزئیات طرح حمله احتمالی امریکا باخبر کرد.

روابط رو به گرمی تهران – ریاض اما با به قدرت رسیدن احمدی‌نژاد به سردی گرایید تا آنجا که ریاض احکام گردن زدن ۱۸ تبعه ایرانی را به جرم قاچاق در فروردین ۱۳۹۱ به اجرا گذاشت.

با جانبداری تهران از اپوزیسیون شیعه بحرین و دخالت ارتش عربستان در سرکوب آنان، واگرایی تهران- ریاض سرعت گرفت. نايف بن عبدالعزيز وليعهد پیشین عربستان، هشدار داده بود که رياض «تهديد» عليه کشورهای عرب حوزه خليج فارس را «تحمل» نخواهد کرد.

با رسیدن موج بهار عربی به سوریه و حمایت عربستان از اپوزسیون سوریه و مسلح کردن آنان روند فزاینده واگرایی تهران – ریاض بیش از پیش تشدید شد.

برخی از اقدامات ریاض علیه بشار اسد، به شرح زیر بود:

- تسلیح، کمک مالی و لجستیکی به اپوزیسیون سوریه.

- تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب.

- تعلیق عضویت سوریه در سازمان همکاری اسلامی.

- تصویب قطعنامه‌ای در محکومیت رژیم سوریه در مجمع عمومی.

بدین ترتیب در حالی که تهران منافع خود را در بی‌ثباتی بحرین (متحد عربستان) می‌دید، عربستان نیز منافع خود را در بی‌ثباتی بشار اسد (متحد جمهوری اسلامی) می‌دانست. پاره‌ای از این تعارض منافع را می‌توان در حجم وسیعی از اتهامات متقابل دو کشور به یکدیگر دید از جمله:

- اتهام عربستان به تهران مبنی بر تحریک شیعیان این کشور (ریاض حکم اعدام آیت‌الله نمر باقر النمر یک تبعه شیعه خود را صادر کرده است. وی که تحصیلات دینی خود را در قم گذرانده متهم به تحریک شیعیان عربستان است. حکم اعدام اواعتراض تهران را به همراه داشته است.)

- اتهام تهران به ریاض مبنی بر حمایت از تحرکات جدایی طلبانه مناطق سنی‌نشین از جمله حمایت از جیش‌العدل.

- اتهام ایران به عربستان در حمایت از جندالله که در چند رشته عملیات انتحاریعلیه سفارت ایران در لبنان دست داشت.

- اتهام عربستان به تهران که قصد ترور سفیر این کشور در واشنگتن را داشت.

- سوء‌ظن تهران به عربستان که بنا به اخبار منتشر شده در ویکی‌لیکس به آمریکا توصیه حمله نظامی به ایران را کرده است.

واگرایی تهران- ریاض، حال به درجه‌ای رسیده که "جنگ نیابتی" را از یک سو و "جنگ شیعه و سنی" را از سوی دیگر نه تنها در سوریه و بحرین بلکه در منطقه رقم زده است.

جنگ نیابتی و جنگ مذهبی ایران و عربستان

به دلیل نقش و قدرت منطقه ای ایران و عربستان، قابل پیش بینی بود که روند واگرایی این دو محدود به تیرگی روابط دوجانبه نخواهد بود. می‌توان نتیجه این واگرایی را در فروپاشی امنیت منطقه به شرح زیر خلاصه کرد.

الف) اختلاف فرامرزی دو کشور در:

● حمایت تهران از اپوزیسیون بحرین و حمایت ریاض از دولت بحرین

●  حمایت تهران از دولت دمشق و حمایت ریاض از اپوزسیون مسلح سوریه

●  حمایت تهران از شیعیان حوثی یمن و حمایت ریاض از دولت مرکزی یمن

●  حمایت تهران از نوری مالکی در عراق و حمایت ریاض از سنی ها این کشور.

ب) بی‌ثباتی کشورهای منطقه:

این حجم از تعارض منافع تهران- ریاض که در جنگ نیابتی و جنگ مذهبی نمایان شده، تاثیر مستقیم خود را بر بی ثباتی منطقه به شرح زیر گذاشته است:

●  تجزیه سوریه: افزون بر ۱۹۱ هزار کشته اینک این کشور به کشوری تجزیه شده شبیه است که بخشی در دردست دولت مرکزی، بخشی در دست دولت اسلامی داعش، بخشی در دست کردهای سوریه و بخشی در دست ارتش آزاد سوریه قرار دارد.

●  تجزیه عراق: عراق نیز گرفتار وضعیت مشابه سوریه است به گونه‌ای که بخش‌هایی در دست دولت مرکزی، بخش‌هایی در دست اقلیم کردستان عراق و بخش‌هایی تحت تصرف حکومت اسلامی داعش قرار دارد.

● جنگ داخلی یمن: محاصره صنعا توسط نیروهای مسلح حوثی، عملا این کشور را در آستانه جنگ داخلی قرار داده است. دولت یمن مکررا تهران را متهم به حمایت از حوثی‌ها کرده و رییس جمهور این کشور ارتش را به حالت آماده باش کامل در آورده است.

● بلاتکلیفی پست ریاست جممهوری لبنان: در اثر اختلافات تهران – ریاض عملا لبنان برای بیش از سه ماه است که بدون رییس جمهور است. در حالی که ایران حزب‌الله را به عنوان بازوی نظامی خود در لبنان دارد، عربستان نیز با اعطای یک کمک سه میلیارد دلاری مبادرت به تجهیز بنیه نظامی ارتش لبنان کرده است.

ج) تروریسم افسارگسیخته: شاید در تاریخ خاورمیانه نتوان مثالی مشابه پدیده داعش یافت که این گونه همچون غده سرطانی رشد کرده باشد. داعش که جنگ خود را از سوریه علیه بشار اسد آغاز کرد، علاوه بر درگیری با ارتش سوریه، به نبرد مسلحانه با ارتش آزاد سوریه و جبهة‌النصرة نیز پرداخت.

با گردن زدن جیمز فولی خبرنگار أمریکایی، این جریان تکفیری امریکا و متحدانش را به چالش گرفت و به موازات آن به جنگ با دولت مرکزی عراق و پیشمرگه‌‌های کُرد و تهدید ایران پرداخته است. خشونت بی حد و حصر داعش، کار را به جایی رسانده که القاعده از آن تبری جسته و مفتی عربستان آنان را خارج از دین دانسته است.

چه چیز تغییر کرده است؟

امیر عبداللهیان در بازگشت از سفر به عربستان مذاکرات خود را خوب و سازنده توصیف کرده است. این در حالی است که او در بهمن ۹۲ گفته بود: «پاسخ عربستان به تلاش ایران برای بهبود روابط تهران و ریاض کُند است.»

می‌توان موارد زیر را به عنوان متغییرهای جدیدی برشمرد که موجبات سفر امیرعبداللهیان را فراهم آورده‌اند:

الف) همسویی در مصر: کودتا علیه مرسی با پشتیبانی عربستان صورت گرفت ولی تهران پذیرفت که بااعزام امیرعبداللهیان به مراسم تحلیف السیسی، دولت سیستی را کهبه عربستان متمایل است، تایید کند. همین سفر سرآغاز ملاقات امیرعبداللهیان با امیر سلمان ولیعهد عربستان در مصر شد.

ب) انعطاف در عراق: در حالی که ایران بر تداوم نخست‌وزیری مالکی اصرار داشت، حمایت از گزینه حیدرعبادی، پیام مثبتی برای ریاض بود.

ج) پدیده داعش: داعش اینک تهدید مشترک برای تهران و ریاض است همچنان که تهدید برای امریکا و متحدانش است. همه پذیرفته‌اند که مبارزه با چنین پدیده‌ای جز با همکاری مشترک و موثر همه کشورها ناممکن خواهد بود.

د) بحران غزه: غزه نزدیک به دو ماه را زیر آتش ویرانگر اسرائیل پشت سر نهاد و واگرایی تهران و ریاض، آثار منفی خود را در حمایت از فلسطین برجا گذاشت. با سفر امیرعبداللهیان به ریاض، مصر مجوز ارسال کمک های ایران به غزه را که با ممانعت مصر روبه‌رو شده بود، صادر کرد.

سیگنال‌های مثبت دولت روحانی

حسن روحانی که در سال ۸۴ در مقام دبير شورای عالی امنيت ملی در سفری به رياض با ملک عبدالله پادشاه اين کشور ديدار کرده، چهره ناشناخته در عربستان نيست. او در اولين نشست خبری خود بعد از پیروزی در انتخابات، از بهبود روابط با عربستان صحبت کرده بود.

سیاست «تعامل سازنده» حسن روحانی یادآور روابط حسنه تهران – ریاض در دولت خاتمی است. همچنان که انتصاب مجدد حسین صادقی (سفیر پیشین ایران در عربستان در دوره اصلاحات) به عنوان سفیر جدید ایران نزد عربستان نیز سیگنال مثبتی در ریاض تلقی شده است.

حضور علی شمخانی به عنوان دبیر شورای عالی امنيت ملی نیز فصل جديدی از روابط را با عربستان نوید می‌دهد. علي شمخانی به عنوان وزير وقت دفاع در دولت خاتمی، تنها وزيری است که به پاس سياست تنش‌زدايی در روابط با عربستان، نشان دولتی (مدال عبدالعزيز) را از پادشاه عربستان سعودی دريافت کرده بود.

در فرض موفقیت سفرعبداللهیان به ریاض، این سفر را می‌توان زمینه ساز سفر ظریف و متعاقب آن روحانی به عربستان دانست.