ایران و پیامدهای عضویت عربستان در شورای حکام آژانس اتمی

طی پنجاه و هشتمین اجلاس سالانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، عربستان سعودی به عنوان یکی از ۱۱ عضو جدید شورای حکام این سازمان برای دو سال آینده (سپتامبر ۲۰۱۴ تا سپتامبر۲۰۱۶) برگزیده شد. این برای اولین بار است که ریاض به عضویت شورای یادشده درآمده است. شورای حکام ۳۵ عضو دارد و هر ساله ۱۱ عضو آن تغییر می کند.

نشریه القدس وابسته به دولت عربستان تصمیم جدید آژانس را "تقدیر جامعه بین‌الملل از تلاش‌های ریاض در زمینه فعالیت‌های آژانس و نقش آن کشور در عرصه امنیت هسته‌ای و به کارگیری مسالمت‌آمیز انرژی اتمی" دانسته است.

عضویت عربستان در شورای حکام آیا می‌تواند برای ایران موجب نگرانی باشد؟ این پرسش از آن رو اهمیت دارد که ایران دارای پرونده‌ای مفتوح در آژانس است و شورای حکام نقش بارزی در تصمیمات آژانس ایفا می‌کند. عضویت ریاض در شورای حکام آژانس در حالی است که اینک مناسبات سیاسی ایران و عربستان به گفته هاشمی رفسنجانی یکی از تیره‌ترین دوران های خود را سپری می‌کند.

عضویت عربستان در شورا هم‌زمان با رقابت منطقه‌ای تهران- ریاض

موضوع رقابت منطقه‌ای ایران و عربستان به عنوان دو کشور نفتی خاورمیانه چیزی جدیدی نیست. با ظهور انقلاب اسلامی رقابت مذهبی نیز به آن افزوده شد تا هر یک رهبری یکی از دو بلوک شیعه و سنی را برعهده گیرند. با ظهور بهار عربی این رقابت ها به نوعی جنگ نیابتی نیز منتهی شد که در نتیجه روند واگرایی دو کشور را تسریع بخشیده است. (مراجعه شود به مقاله: ایران و عربستان در مسیر واگرایی فزاینده)

برای نمونه هنگامی که کشورهای بسیاری برای حل بحران سوریه در کنفرانس موسوم به "ژنو۲" جمع می‌شدند، مخالفت عربستان و برخی دیگر کشورها با حضور تهران در آن کنفرانس موجب شد که دبیرکل سازمان ملل از دعوت تهران خودداری کند. نمونه دیگر هنگامی بود که حدود چهل کشور جهان در کنفرانس پاریس برای ائتلاف علیه داعش گرد هم آمدند. مخالفت عربستان و امارات موجب شد ایران به آن کنفرانس نیز دعوت نشود.

در چنین فضای تنش‌آلودی که جنگ نیابتی تهران- ریاض دست‌کم در سوریه، عراق و لبنان و یمن مشهود است، عضویت عربستان در شورای حکام آژانس بین‌المللی می‌تواند به ابزاری در دست ریاض تبدیل گردد تا با بلوک‌بندی با دیگر کشورها، فشار مضاعفی را در پرونده هسته‌ای به ایران تحمیل کند.

بلوک عربی در شورای حکام

ابراز نگرانی از پرونده هسته‌ای ایران، موضوعی محدود به امریکا و اسرائیل و کشورهای اروپایی نیست. تقریبا تمامی کشورهای عربی منطقه خلیج فارس نیز به گونه‌ای نسبت به توانمندی هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. ریاض به عنوان اصلی‌ترین رقیب منطقه‌ای ایران، یکی از شاخص‌ترین کشورهای عربی منطقه است که همواره نسبت به پرونده هسته‌ای ایران اظهار نگرانی کرده است.

بیانیه مشترک وزیران دفاع عربستان و فرانسه در شهریور ۹۲ که طی آن از ایران خواستند همکاری کامل با ۱+۵ داشته باشد، نمونه از ابراز نگرانی های ریاض در غیر صلح‌آمیز تلقی کردن برنامه هسته‌ای ایران است. سعود الفیصل وزیر خارجه سعودی نیز یک بار در سخنرانی در شورای روابط خارجی آمریکا خواستار دخالت این کشور شد تا مانع خواست ایران مبنی بر "تغییر موازنه قدرت در منطقه" شود.

افزون بر عربستان و مصر که اینک به عضویت شورای حکام آژانس در آمده‌اند، قطر و امارات دیگر کشورهای عرب هستند که پیشتر به عضویت شورا در آمده بودند. بدین ترتیب تعداد کشورهای عربی شورا حکام به چهار مورد رسید که همگی از اعضای اتحادیه عرب هستند. این اتحادیه مکررا مدعی "اشغال جزایر سه گانه عربی" توسط ایران شده است.

از سوی دیگر، منهای مصر، عربستان، قطر و امارات سه کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس هستند و مواضع سرسختانه آن شورا نسبت به برنامه هسته ای ایران کاملا آشکار است.

در ژانویه سال ۲۰۰۵ عبدالرحمن العطیه دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس اظهار داشت که "عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو شورا هیچ گونه توجیهی برای فعالیت‌های هسته‌ای ایران نمی‌بینند و اقدامات ایران نوعی ماجراجویی نگران‌کننده برای منطقه قلمداد می شود."

با تصویب قطعنامه ۱۷۳۷ علیه برنامه هسته‌ای ایران، العطیه از رای مثبت قطر (عضو غیر دائم شورای امنیت) به قطعنامه مزبور ابراز خرسندی کرد.

با چنین زمینه ‌ای قابل پیش بینی است که بلوک عربی شورای حکام از توان خود برای فشار بر برنامه هسته‌ای ایران سود جسته تا بلکه امتیازاتی را در مسائل و مشکلات منطقه‌ای از ایران بگیرند.

عربستان: فعال در عرصه دیپلماسی بین‌المللی

علاوه بر توانمندی نفتی عربستان به عنوان نخستین صادر کننده نفت جهان، این کشور نشان داده که در عرصه دیپلماسی سازمانی ( دیپلماسی بین‌المللی) نیز فعال است. این کشور سال گذشته به عضویت شورای امنیت سازمان ملل پذیرفته شد ولی در اقدامی بی‌سابقه و منحصر بفرد از عضویت در آن انصراف داد. انصراف عربستان از عضویت در شورای امنیت اقدامی اعتراضی علیه شورای امنیت بود. ریاض با انصراف از عضویت در شورا نشان داد که نسبت به رویکرد غیر فعال شورای امنیت در مساله سوریه و عدم اتخاذ تمهیدات تنبیهی علیه دولت بشار اسد، اعتراض دارد.

همچنین عربستان در مرداد ۱۳۹۱ بانی قطعنامه ای در مجمع عمومی شد که ضمن محکوم کردن «سرکوب کور» مردم توسط نيروهای مسلح سوريه، خواستار کناره گيری بشار اسد از قدرت و تشکيل حکومت جديد شد. این قطعنامه با ۱۳۷ رأی مثبت از تصویب مجمع عمومی گذشت.

با عنایت به دیپلماسی فعال سازمانی عربستان، دور از انتظار نخواهد بود که پس از عضویت این کشور در شورای حکام آژانس، ریاض از این ابزار برای فشار بیشتر در جهت انزوای بین‌المللی تهران بهره جوید به ویژه اینکه اینک دو کشور از رقابت منطقه فراتر رفته و به فاز جنگ نیابتی گام نهاده‌اند.

تسخیر صنعا پایتخت یمن (همسایه عربستان) توسط شیعیان حوثی نگرانی‌هایی جدی را در ریاض دامن زده است. عربستان مدعی است که جمهوری اسلامی در ناآرامی‌های مناطق شیعه‌نشین این کشور نیز دست داشته است.

ریاض همچنین تهران را به دست داشتن در طرح ترور سفیر این کشور در واشنگتن متهم کرده و تا کنون چندین تبعه ایرانی را گردن زده است. در چنین فضای پر تنشی میان تهران- ریاض، عضویت عربستان در شورای حکام می‌تواند فشار بر پرونده هسته‌ای را افزایش دهد.