ضرورت مقاومت متشکل علیه پدیده‌‌ای چون اسیدپاشی

با آغاز حملاتی که طی آن دختران و زنان اصفهانی مورد اسیدپاشی قرار می‌گرفتند به سرعت موجی از اعتراض و خشم برخاست. سرعت و شدت این اعتراض‌ها، برخلاف سایر مسائل اجتماعی مانند بیکاری و دستگیری‌های همیشگی، به حدی بود که سبب یک تجمع اعتراضی قابل توجه شد. روز چهارشنبه سی‌ام مهرماه مردم اصفهان و نیز شهروندان تهرانی اعتراض جمعی نسبت به این پدیده شوم را آغاز کردند.

گستره تظاهرات در حدی بود که خط بطلانی بر نظریه «انفعال گسترده اجتماعی مردم ایران» کشید و نشان داد جامعه در مواردی که به بدیهیات زندگی اجتماعی باز می‌گردد آماده واکنش و دفاع از خود است.

این حرکت‌های اعتراضی در روزهای بعد و تا شنبه نیز ادامه یافت. اینک باید پرسید که آیا پتانسیل تداوم و گسترش این حرکت اعتراضی مردم در حدی بود و هست که بتواند آمران و عاملان اسیدپاشی را به عقب‌نشینی و تسلیم وادارد یا خیر؟ به نظر می‌رسد که این پرسش به طور مستقیم به توان معترضان در سازماندهی اجتماعی حرکت بستگی دارد. این توان در چه حدی است و چه نکاتی باید برای سازماندهی بهتر حرکت مد نظر قرار گیرد؟ این نوشتار به اختصار به این پرسش پاسخ می‌دهد.

الگوی نظری سازماندهی اعتراضات

اعتراض‌های اجتماعی به طور روزانه در کشورهای مختلف دنیا شکل می‌گیرد و انعکاس می‌یابد. در ایران، به دلیل سرکوب شدید، این اعتراض‌ها کمتر بوده است یا به خاطر سانسور و خفقان کمتر انعکاس می‌یابد.

علی‌رغم این واقعیت اما جامعه ایران اسیر بحران‌های اقتصادی و مسائل حاد اجتماعی و سیاسی است که بروز اعتراض‌های جدید را ناگزیر می‌سازد. به همین خاطر ضرورت پرداخت به وجه سازماندهی این اعتراض‌ها بسیار برجسته است.

اعتراض‌های اجتماعی دارای سه جزء هستند: انگیزه‌ها، سازماندهی و مدیریت.

- انگیزه‌ها به علت‌ها و دلایلی برمی‌گردد که سبب حس نارضایتی و اعتراض‌گری در میان بخشی از لایه‌های اجتماعی می‌شود. علت‌ها می‌تواند سطحی یا عمیق، ساختاری یا گذری و جدی یا ملایم باشد.

یک علت واحد در دو جامعه متفاوت ممکن است دو واکنش مختلف برانگیزد. در ایران موضوع اسیدپاشی یک موضوع دارای هر دو بعد ریشه‌ای و گذراست. وجه ضد زن آن و نیز وسواس مذهبی- امنیتی رژیم برای برخورد با بدحجابی وجه ساختاری موضوع را نمایان می‌سازد و اسیدپاشی، به عنوان شکل وحشیانه و عریان رفتار ضد انسانی، جنبه مقطعی آن را به نمایش می‌گذارد.

اعتراض مردم هر چند که بر وجه دوم متمرکز است، اما جنبه نخست نیز در آن غایب نیست. کم نیستند زنان و بانوانی که از داستان کهنه «برخورد با بدحجابان» خسته و بیزارند.

- سازماندهی یک حرکت اعتراضی به روش‌هایی برمی‌گردد که بر اساس آن عده‌ای ابتکار عمل را به دست می‌گیرند و سبب‌ساز تجمع شهروندان معترض در یک زمان و مکان معین می‌شوند. این امر امروز با اتکاء به وسایل مدرن ارتباطی از حیث تکنیکی آسان شده است. آنچه هنوز دشوار است تشکیل هسته اولیه، تصمیم‌گیری، تقسیم کار و اقدام در این زمینه است. در مورد اصفهان به نظر می‌رسد که وجود انگیزه‌های قوی در این زمینه دشواری‌های کار را تسهیل ساخته است. تجمع نخست در روز چهارشنبه بیانگر توانایی‌های شهروندان در عرصه آغاز کردن یک کار سازمان یافته بود.

- مدیریت یک اعتراض اشاره به هدایت، نظم‌دهی و تداوم بخشی آن دارد. در این زمینه، هسته تشکیل‌دهنده تجمع اعتراضی باید مسئولیت را برعهده داشته باشد و در طول راه از افراد مفید دیگر نیز کمک بگیرد. در طول اعتراض برخی از استعدادها خود را نشان می‌دهند و می‌توانند جذب هسته اولیه شوند و به کار مدیریتی آن کمک کنند. حرکت اعتراضی مردم نسبت به اسیدپاشی در اصفهان در مرحله نیاز به مدیریت برای هدایت، نظم‌دهی و تداوم آن داشت.

راهکارهای مناسب برای پیشبرد موفقیت‌آمیز اعتراض‌ها

یکی از نخستین نکات مهم برای موفقیت، آشکار و صریح بودن مطالبات حرکت است. یک اقدام اعتراضی باید بداند که چه می‌خواهد. به طور روشن باید خواسته خود را با شرایط مرتبط با آن فرموله و بیان کند.

این خواست باید با تمایلات جمع شرکت‌کننده در اعتراض از یکسو و با توان آن جمع برای پی‌گیری آن خواست هماهنگ باشد. اگر مطالبات فرموله شده بیش از خواست و توان جمع باشد، معترضان سرد می‌شوند و حرکت را دنبال نمی‌کنند. اگر هم کمتر از تمایل و توان جمع باشد، معترضان اعتماد خود به گردانندگان اعتراض‌ها را از دست می‌دهند.

بهترین راه، نظرسنجی تجربی و برداشت عینی از واقعیت است. در مورد اصفهان، به طور مثال، آیا معترضان خواهان دستگیری و قصاص اسیدپاشان هستند؟ آیا خواهان اعدام آنهایند؟ آیا خواهان محاکمه علنی آنها هستند؟ آیا می‌خواهند بدانند که این افراد به چه نهادهایی وابسته هستند؟ ... این ها باید به وضوح مشخص شود.

زمانی که خواست معترضان اجتماعی به خوبی تعیین و به روشنی فرموله شود می‌تواند مسیر دستیابی به آن توسط گردانندگان اعتراض‌ها تعریف و تدقیق شود. یعنی معلوم شود که معترضان برای دستیابی به این خواست‌ها حاضرند تا چه مرحله‌ای پیش روند. به طور مثال، در جریان تظاهرات اصفهان در روز چهارشنبه شعاری مطرح می‌شد تحت عنوان «اسیدپاشی قطع نشه؛ شنبه قیامت می‌شه».

این شعار در ورای وجه احساسی آن بیانگر یک اولتیماتوم قاطع از جانب معترضان به دولت بود، اما در کار سازماندهی می‌بایست که معترضان بدانند اگر در هر مرحله‌ای خواست‌های آنها برآورده نشد، چه می‌خواهند کنند و تا کجا می‌خواهند ادامه دهند. به عبارت دیگر، باید رشد مرحله به مرحله حرکت از قبل ترسیم شود.

در این زمینه باید پیش‌بینی کرد که اگر دولت بخواهد در مقابل معترضان دست به خشونت بزند، تاکتیک مناسب برای برخورد با آن چیست. این را معترضان باید از قبل بدانند و برای آن آمادگی کسب کرده باشند. به طور مثال اینکه اگر ماموران نیروی انتظامی به معترضان حمله‌ور شدند، قرار است مقاومت نکنند و فرار کنند یا برعکس، بایستند و مقاومت به خرج دهند. هر یک از این دو روش نیازمند کسب آمادگی‌های مادی و روانی لازمی است که معترضان باید از قبل نسبت به آن آگاه و توجیه شده باشند.

اعتراض‌های اجتماعی و نتیجه آن همیشه تابع معادله‌ای دو مجهولی است:

۱- سطح مقاومت دولت در مقابل اعتراض‌ها

۲- توان معترضان در تعیین کمیت و کیفیت اعتراض‌ها. اگر سطح و نوع برخورد معترضان پایین‌تر از سطح مقاومت دولت باشد، به‌طور معمول دولت به آن پاسخی مثبت نمی‌دهد و با آن با زبان سرکوب یا بی‌اعتنایی برخورد می‌کند. اعتراض‌های اجتماعی زمانی به نتیجه می‌رسند که معترضان موفق می‌شوند سطح کمی و کیفی آنها را فراتر از سطح مقاومت دولت قرار دهند.

تنها در این صورت است که دولت، در وحشت از گسترش اعتراض‌ها یا مواجه شدن با خطر سقوط، به آن اعتراض‌ها پاسخ مثبت می‌دهد. در مورد اصفهان نیز همه چیز از این پس تابع گسترش کمی و میزان فشار وارده از سوی معترضان است. به طور مثال اگر سازماندهی اعتراض‌ها خوب انجام می‌شد و این حرکت می‌توانست شهروندان بیشتری را به خیابان‌ها بیاورد و قاطعیت بیشتری از جانب معترضان نشان داده شود، دولت ممکن بود با ترس عقب‌نشینی کند و جریان اسیدپاشان را معرفی و از هم بپاشاند.

نکاتی در مورد سازماندهی اعتراض‌های اجتماعی

پاره‌ای از درس‌ها و تجربه‌ها از ایران و سایر جوامع در این عرصه در دست است که می‌تواند مورد سفارش و استفاده قرار گیرند:

الف) اطلاع‌رسانی وسیع و گسترده: مردم باید از زمان و مکان و موضوع اعتراض به نحو گسترده‌ای باخبر شوند.

سازمان‌دهندگان و فعالان اجتماعی می‌توانند در این زمینه از روش‌های مدرن و سنتی استفاده کنند.

برخی از روش‌های اطلاع‌رسانی قابل استفاده عبارتند از: ارسال ایمیل، اعلام خبر روی فیس‌بوک، استفاده از وب‌سایت‌های خبری، استفاده از وایبر، واتس‌آپ و امثال آن، ارسال اس‌ام‌اس، اطلاع‌رسانی از طریق تلفن، بهره‌برداری از رسانه‌های ماهواره‌ای خارج از کشور، پخش اعلامیه در سطح شهر، چسباندن اطلاعیه بر کیوسک‌ها و ایستگاه‌های اتوبوس و مترو، دیوارنویسی و شعارنویسی، اطلاع‌رسانی حضوری در صف‌ها و اتوبوس و تاکسی و خیابان، قراردادن پوستر و بنرهای تبلیغاتی در محل‌های پر رفت و آمد و روی پل ها و غیره ...

باید به طور جدی از شهروندان خواست که سایر شهروندان را مطلع کنند و هرکس با استفاده از هر وسیله و امکانی اطلاع‌رسانی بپردازد. تاکید بر وظیفه شهروندی در این میان بسیار مهم است. تشویق مردم سایر شهرهای کشور به پیوستن به این اعتراض‌ها می‌تواند به آن ابعاد ملی و سراسری دهد و تاثیر آن را چندین برابر سازد؛ به ویژه اگر این حرکت در پایتخت به طور گسترده مطرح و دنبال شود.

ب- شبکه‌سازی: سازمان‌دهندگان اعتراض باید شبکه‌های بخشی داشته باشند تا در یک حوزه کاری به فعالیت بپردازند. به طور مثال شبکه دانشجویی برای دانشگاه‌ها، شبکه کارگری برای کارخانه‌ها، شبکه معلمان و دانش‌آموزان برای مدارس، شبکه کارمندان برای ادارات، شبکه‌های رانندگان برای موسسات حمل و نقل شهری و ... این یک نوع تقسیم کار است تا هر شبکه‌ای بتواند در حوزه کاری خود به صورت گسترده و دقیق فعالیت اطلاع‌رسانی و ساماندهی حضور نیروهای اجتماعی آن حوزه را برعهده گیرد.

پ- ارتباط فعال با رسانه‌ها: لازم است سازمان‌دهندگان با داشتن یک بخش روابط عمومی، رسانه‌های خبری، سیاسی و مردمی را از حرکت خود باخبر سازند و جزئیات تجمع و اعتراض را به محض تشکیل به اطلاع آنان برسانند. ارسال خبر، عکس، فیلم و گزارش به این رسانه ها برای پوشش خبری و اجتماعی حرکت لازم است. ارسال اخبار به طور مستقیم و زنده از اهمیت خاصی برخوردار است و می تواند سبب حضور شمار وسیع‌تری از افراد در تجمع اعتراضی شود.

ت- تشکیل واحد انتظامات: تجربه برخورد سرکوبگرانه حکومت با معترضان سبب می‌شود که فکر تشکیل یک واحد انتظامات بسیار عاقلانه به نظر آید.

این واحد از افراد داوطلب تشکیل شده است و وظیفه حفظ امنیت تجمع اعتراضی را برعهده دارد. اعضای این واحد می‌توانند با بازوبندهایی مشخص شوند و کار هدایت معترضان به سوی مسیرها و مکان‌های مشخص را برعهده گیرند. آنها موظف هستند در مقابل تهاجم نیروهای سرکوبگر از معترضان حاضر در صحنه دفاع کنند. وجود این واحد سبب دلگرمی بسیاری از شهروندان برای شرکت در اعتراضات آینده خواهد شد.

ث- مدیریت تظاهرات: در طول تجمع اعتراضی می‌بایست گردانندگان تجمع جنبه‌های مختلف کار از جمله ارائه شعارها، تامین نظم و امنیت، تهیه آب و تدارکات، تهیه و ارسال منظم خبر و تصویر و نیز ارائه قطعنامه و اعلام ادامه یا پایان حرکت را برعهده داشته باشند. هرگونه مذاکره‌ای با مقامات دولتی از سوی آنان انجام و به اطلاع معترضان حاضر در صحنه می‌رسد.

نتیجه‌گیری

جان کلام این که هر اعتراضی مثل اعتراض مردم اصفهان باید از حداقل‌هایی از عنصر سازماندهی و مدیریت برخوردار شود تا تداوم و پی‌گیری، جهت‌دهی و ساماندهی و در یک کلام، تامین موفقیت آن میسر شود.

استفاده از تجربه‌ها و آموزش‌های مربوط به سازماندهی می‌تواند در این مورد بسیار موثر باشد. هر حرکت اعتراضی به واسطه سازماندهی می‌تواند زمینه‌ساز یک موفقیت و لذا یک حرکت مهم تر بعد از خود باشد. فراموش نکنیم که در نهایت این در سایه سازماندهی اجتماعی است که یک جامعه موفق می‌شود شرایط زیست تاریخی خود را تغییر دهد و سرنوشت خویش را به دست گیرد. هرموفقیتی در یک عرصه کوچک امروز فرصتی است جهت کسب آمادگی در زمینه حرکتی بزرگ برای فردا.