سرنوشت نامعلوم نرم‌افزارهای پیام‌رسان

چندی است که جدال سر مسدودکردن استفاده از نرم‌افزارهای مختلفی چون وایبر و واتس‌آپ به پاست. برخی مخالفان بر این باورند که کارتل‌های اقتصادی در حوزه ارتباطات پشت این قضیه‌اند و می‌خواهند سود ناشی از دریافت پیامک را از دست ندهند.

از سوی دیگر برخی معتقدند که مسدود کردن چنین نرم‌افزارهایی در راستای سیاست‌های تادیبی حاکمیت است. همان سیاست‌هایی که بسیاری از شبکه‌های اجتماعی را مسدود کرد. اما موافقان مسدود کردن آن دم از عدم امکان نظارت بر محتوای تولیدشده در این شبکه‌ها می‌زنند.

تا چندی پیش امکان پی‌گیری قضایی کسانی بود که از طریق سامانه‌های داخل کشور (در حال حاضر محدود به چند شرکت خاص مثل همراه اول و ایرانسل) پیامک‌های خود را می‌فرستادند. اما امروز، فرض بر این است که سیستم‌های امنیتی جمهوری اسلامی ایران و پلیس فتا برای کنترل محتوای رد و بدل شده بین کاربران نیاز به انجام روندهایی غیر معمول دارد پس بهتر است دسترسی به  نرم‌افزارهای چون وایبر و واتزاپ مسدود شود.

شاید از سر همین است که در نامه اژه‌ای به وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات که در روزهای پایانی شهریور ۱۳۹۳ نوشته شده می‌خوانیم که «نظر به انتشار گسترده محتوای مجرمانه و ارتکاب انواع جرائم علیه عفت و اخلاق اسلامی و امنیت عمومی و... از طریق برخی شبکه‌های اجتماعی نظیر واتس آپ، وایبر و تانگو که بعضاً توسط دولت‌های معاند نظام جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور مدیریت فنی و محتوایی می‌شود... ظرف مدت حداکثر یک ماه نسبت به فرآهم‌آوری زمینه و بستر فنی مورد نیاز مسدودسازی و کنترل اطلاعاتی مؤثر شبکه‌های یاد شده اقدام عاجل صورت پذیرد.»

یا عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه اینترنتی، که دی ماه ۱۳۹۲ در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفته است که «اکثر سرویس‌های موبایل همچون تانگو، وایبر و وی‌چت این قابلیت را دارند که اطلاعات کشور ما را که در بین کاربران ردوبدل می‌شود، جمع‌آوری و تحلیل کنند و در اختیار بیگانگان قرار دهند».

این اظهار نظرهای عجیب تنها در حوزه سیاست‌گذاری نماند و در سطح پایین‌تر به شکل دیگری نمود پیدا کرد. سردار کمال هادیان‌فر، رئیس پلیس فتا، در ادعای شگفت‌انگیزی که چند روز پیش از نامه اژه‌ای درباره توانایی پلیس برای نظارت بر وایبر و شبکه‌هایی نظیر آن کرده بود به این نکته اشاره کرد که «از پرونده‌هایی که تا کنون پلیس فتا موفق به کشف آن شده است بدانید که فتا قادر به کنترل این شبکه‌هاست».

پس از آن مقاله‌های زیادی چه در رسانه‌های داخل ایران و چه در رسانه‌های خارج از ایران درباره اینکه آیا این شبکه‌ها امن‌اند یا نه نوشته شده است و هر کس از دید خود به آن‌ها اشاره کرده است. همه این مقاله‌ها و مصاحبه‌ها کم‌وبیش بر ناممکن بودن این ادعا از طریق معمول تاکید کرده‌اند.

بالاخره وزیر ارتباطات در نمایشگاه مطبوعات (۲۳ آبان ۹۳) اعلام کرد که با راه‌اندازی سامانه فیلترینگ هوشمند قصد دارند علاوه بر پالایش کردن محتوای کلی اینترنت، محتوای این گونه پیام‌رسان‌ها را نیز پالایش کنند.

این اقدام شاید گامی در واکنش به قدرت گرفتن «شورای عالی فضای مجازی» است. شورایی که با تصویب مجلس (۲۷ مهر ۱۳۹۳) از ادغام «شورای عالی فناوری اطلاعات» در آن به اهرمی خارج از کنترل دولت و مجلس بدل شده است.

به موجب این مصوبه مجلس «وظایف و اختیارات وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با اکثریت قاطع آرا حذف و کلیه وظایف، امکانات، اختیارات و تجهیزات شورای عالی فناوری اطلاعات به شورای عالی فضای مجازی منتقل می‌شود». شایان ذکر است که دولت ادعا می‌کند که این طرح -که با همیاری مراجع علمی و دانشگاهی تهیه شده است- برای جلوگیری از فیلترینگ گسترده تارنماهاست.

آیا استفاده نرم‌افزارهای مختلفی چون وایبر و واتزاپ، برای کاربران خطرناک است؟

بحث فنی امن بودن یا نبودن یک نرم‌افزار مسئله پیچیده‌ای است اما می‌توان به‌سادگی گفت که بیشتر نرم‌افزارهای پیام‌رسان همراه یا همان Mobile Messaging Apps از الگوریتم‌های رمزگذاری استفاده می‌کنند و برای دسترسی به اطلاعات یا نیاز به شکستن قفل است یا درخواست از شرکت متولی برای ارائه کلید که راه دوم، پروسه‌ای حقوقی است.

حداقل از نظر حقوقی امکان دسترسی به اطلاعات کاربران به‌سادگی امکان‌پذیر نیست به‌ویژه در زمان تحریم‌هایی که عملاً امکان ارائه خدمات این شرکت‌ها به ایران محدود شده است.

با این وجود صحبت‌های هادیان‌فر، رییس پلیس فتا، مبنی بر کنترل داشتن این نهاد بر اطلاعات رد و بدل شده در نرم‌افزارهای پیام‌رسان همراه، یک ادعای نادرست است. مگر اینکه پلیس فتا بخواهد دست‌به‌کار نظارت گسترده و تحلیل داده‌های کاربران این نرم‌افزارها بشود که با توجه به حجم داده‌ها و توان لوژستیکی ایران به نظر نمی‌رسد پلیس فتا چنین امکانی را داشته باشد. به نظر می‌رسد صحبت‌های عبدالصمد خرم‌آبادی (۳ شهریور ۱۳۹۳) به همین نکته اشاره دارد. وی در مصاحبه‌اش به جلسه کارگروه مصادیق مجرمانه با موضوع مسدود کردن دسترسی به این نرم‌افزارها اشاره کرد و گفت: «وزارت ارتباطات اعلام کرد به لحاظ اینکه سرور این نرم‌افزار در خارج از کشور است امکان فیلتر صفحات مورد نظر وجود ندارد».

بالاترین مقام اجرای ایران مخالف فیلترینگ

حسن روحانی، رییس جمهور جمهوری اسلامی ایران، پیش از اژه‌ای و هادیان‌فر (۱۷ شهریور ۱۳۹۳) در مشهد گفته بود که «در عصر و دنیای ما راهی جز اقناع نداریم؛ باید نسل جوان را اقناع کنیم اما متأسفانه دو چیز یاد گرفته‌ایم؛ دیوار و فیلتر؛ اینکه کاری درست نمی‌کند. شما فیلتر درست می‌کنید و آن جوان هم فیلترشکن». این چندمین بار است که روحانی از حق آزادی اینترنت سخن به میان می‌آورد.اشاره روحانی به سیل عظیم رد و بدل کردن فیلترشکن بین کاربران اینترنت است.

از بعد فنی،  شنود و نظارت بر داده‌ها توسط سیستم پلیس فتا و دیگر نهادهای امنیتی به سادگی ممکن نیست. اما می‌توان به این نکته ساده اشاره کرد که اگر نرم‌افزارهایی پیام‌رسان همراه فیلتر شوند روندی شبیه اتفاقی که برای فیس‌بوک و توئیتر افتاد برای آن‌ها نیز رخ خواهد داد. یعنی استفاده از نرم‌افزارهایی پیام‌رسان همراه، با توجه به امکانات کاربران برای دورزدن فیلترینگ محدود می‌شود.

بسیاری از نرم‌افزارهای دور زدن فیلترینگ مثل تور یا سایفون که امکان تحت پوشش قرار دادن کل دستگاه را دارند می‌توانند فیلترهای نرم‌افزارهایی پیام‌رسان همراه را نیز پوشش ‌دهند. اگرچنانچه ایران بتواند هریک از این نرم‌افزارهای دور زدن فیلترینگ را مسدود کند،  استفاده عمومی از نرم‌افزارهایی پیام‌رسان همراه را نیز محدود خواهد کرد. اما امکان باز گرداندن کاربران به شبکه‌های مخابراتی وجود ندارد چرا که این نرم‌افزارها علاوه بر رایگان بودن امکان‌های دیگری دارند که سیستم GMS ندارد. شاید برای سیستم‌های مبتنی بر GMS وجود MMS شاخص‌ترین امکان به حساب آید اما در نرم‌افزارهای پیام‌رسان این امکان جز ابتدایی‌ترین امکان‌های آن است.

تنها راه باقیمانده برای جلوگیری از استفاده کاربران از این نرم‌افزارها، تولید نرم‌افزارهای جایگزین است که با توجه به تجربه‌های پیشین انتظار به نتیجه رسیدن طرح‌های پرطمطراق کاری عبث به نظر می‌رسند.

با این وجود «بیس‌فون» به عنوان نخستین نرم‌افزار پیام‌رسان ایرانی برای تلفن همراه وارد بازار شد و به زودی «زوبی» نیز وارد بازار خواهد شد و به گفته محسن ترابی، مدیر پروژه برنامه چت بومی، تا سه سال آینده ۲۰۰ میلیون کاربر خواهد داشت که ادعایی حتا گزاف‌تر از صحبت‌های هادیان‌فر است.

کاش حاکمیت به جای نگاه امنیتی به فناوری اطلاعات و سعی بر واکنش‌های غیر کارشناسی و غیر منطقی تلاشی در استفاده از امکان‌های موجود کند. شاید از همین نوع نگاه است که آیت‌الله نکونام در جمع دانشجویان تهران گفت است که «بلد نیستند از اینترنت و فیس‌بوک استفاده کنند، می‌گویند حرام است!».