صدا و سیما، دولت و ملت؛ پول از شما، سود از من

دور تازه انتقادهای متقابل مسئولان صدا و سیمای جمهوری اسلامی و مقامات دولتی از یکدیگر نشان می‌دهد که تغییر رییس دولت یا رییس سازمان صدا و سیما، برای پایان بخشیدن به یک درگیری پرسابقه در نظام اسلامی بر سر کنترل رادیو و تلویزیون ملی کشور و تعیین جهت‌گیری‌های آن کافی نیست.

در ماه‌های اخیر، دولت حسن روحانی امیدوار بود که با کنار رفتن عزت‌الله ضرغامی و ریاست محمد سرافراز، صدا و سیما نه تنها تصویری مثبت‌تر از دولت به مردم ارایه دهد، بلکه با کاستن از میزان حضور منتقدان اصولگرای دولت در برنامه‌های رادیو و تلویزیونی، سهم بیشتری به هواداران دولت بدهد؛ انتظاری که دست‌کم تاکنون از نگاه دولت برآورده نشده است.

صدا و سیما قرق کیست؟

تقی سهرابی، مدیرکل روابط عمومی سازمان صدا و سیما انتقادهای اخیر حسن روحانی و همراهان او در دولت درباره عملکرد منفی این رسانه در قبال دولت را رد کرده و گفته از زمان روی کار آمدن دولت، صدا و سیما در قرق مدیران دولتی بوده است.

به گفته او، از هنگام روی کار آمدن دولت حسن روحانی، نزدیک به شش هزار ساعت از برنامه‌های رادیو و تلویزیونی صدا و سیما به تشریح بیان عملکرد دولت اختصاص داشته و میزان حضور اعضای دولت یازدهم در برنامه‌های صدا و سیما چشمگیر‌تر و بیشتر از دولت‌های قبل بوده است.

مدیرکل روابط عمومی سازمان صدا و سیما گفته: «همین مقدار پوشش فعالیت‌های دولت بیش از عرف رسانه است و انتظار بیش از این، یک خواسته غیرملی و با اهداف سیاسی ارزیابی می‌‌شود.»

دور تازه انتقاد مقامات دولتی از عملکرد صدا و سیما هنگامی آغاز شد که حسن روحانی در جریان سفری به استان اردبیل در اواخر مردادماه امسال گفت: «رسانه ملی حاضر به تشریح خدمات دولت نیست، دولت از لحاظ تبلیغاتی تنهاست؛ صدا و سیما باید در چارچوب قانون اساسی فعالیت داشته باشد ولی برخلاف قانون اساسی عمل می‌‌کند.»

روحانی در انتقاد تند خود از صدا و سیما که در جمهوری اسلامی از آن به عنوان «رسانه ملی» یاد می‌شود، گفت: «برخلاف تأکید امام راحل خدمات دولت به مردم اعلام نمی‌‌شود، امام همیشه تأکید داشتند که دولت خودش خدمات خود را اعلام کند و رسانه‌‌ها نیز پوشش لازم را بدهند که این اتفاق نیفتاد، به موقع می‌گویم چرا اتفاق نیفتاده است.»

بیشتر بخوانید: وزیر کشور: رئیس‌جمهور از صدا و سیما ناراضی است

حسن روحانی با بی‌سابقه خواندن عملکرد دولت خود در طول تاریخ ملت‌ها، صدا و سیما را به داشتن اهداف سیاسی خاص متهم کرد ولی بی‌آنکه درباره این اهداف توضیح دهد، گفت: «چرا کسی یادآور نمی‌‌شود که در کدام دولت در بخش اقتصادی و با آن همه مشکلاتی که ما دولت را تحویل گرفتیم در عرض یک سال به چنین وضعیتی دست یافتیم؛ چرا سازمان بین ‌المللی پول و بانک جهانی و رسانه‌‌های خارجی اعلام می‌‌کنند که چنین کاری در طول تاریخ ملت‌‌ها بی‌‌سابقه بوده ولی صدا و سیمای کشورمان چنین کاری انجام نمی‌‌دهد، اهدافی دارد که ما به موقع برای مردم تبیین می‌‌کنیم.»

در پی چنین انتقادهایی، محمد باقر نوبخت، سخنگوی دولت نیز صدا و سیما را به داشتن عملکردی مغایر با منافع ملی متهم کرد و از محمد سرافراز، رییس جدید این سازمان خواست که در رویکرد و عملکرد خود تجدید نظر کند.

بحث درباره عملکرد صدا و سیما در درون جناح‌های مختلف نظام اسلامی تنها به نحوه بازتاب عملکرد دولت وقت محدود نمی‌شود و تقریباً همه حوزه‌هایی را در برمی‌گیرد که طیف‌های مختلف سیاسی در نظام بر سر آن‌ها با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

به عنوان نمونه، اکبر هاشمی رفسنجانی در انتقادی تند از صدا و سیما، این رسانه را به تفرقه‌افکنی در میان مسلمانان و دروغگویی متهم کرد و گفت: «این روز‌ها چقدر از صدا و سیما علایم تفرقه پخش می‌شود و چیزهایی را به خورد مردم می‌دهیم که نبوده و این تفرقه‌ها خدمت به کشور و انقلاب نیست.»

مشکل چیست؟

سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی که به طور اختصاصی و انحصاری حق پخش برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی در ایران را در اختیار دارد، بخشی از قلمرو گسترده تحت نظر رهبر نظام و از اصلی‌ترین اجزاء دستگاه تبلیغاتی او محسوب می‌شود.

با این همه و با آنکه رییس صدا و سیما به طور مستقیم توسط رهبر تعیین و منصوب می‌شود، گروه‌ها و جریان‌های سیاسی در نظام اسلامی می‌کوشند که بیشترین بهره را از رسانه‌ای ببرند که با بودجه هنگفت دولتی و درآمدهای مستقیم اخذ شده از مردم اداره می‌شود.

بیشتر بخوانید: صدا و سیمای جمهوری اسلامی؛ رئیس جدید و رویکرد قدیمی؟

تسلط انحصاری بر امواج رادیویی و تلویزیونی که تا دور‌ترین نقاط کشور را پوشش می‌دهد و تأمین هزینه‌های سازمان صدا و سیما از محل بودجه سالانه کل کشور، اگرچه به این رسانه خصلتی ملی – دولتی می‌دهد اما همواره گروهی از منتقدان ناراضی از عملکرد این سازمان، آن را به دلیل جانبداری‌های آشکار از یک جناح و طیف سیاسی در مقابل جناح دیگر، «میلی» و نه «ملی» دانسته‌اند.

ناخرسندی از عملکرد دولت‌های وقت از صدا و سیما نیز دست‌کم در دو دهه گذشته امری مکرر بوده است. هرچند بسته به گرایش دولت وقت، شدت و حدت نارضایتی و رویارویی متفاوت بوده است.

به عنوان نمونه، در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی، این ناخرسندی و رویارویی تا آنجا پیش رفت که در پی پخش برنامه‌هایی مانند هویت و چراغ، از حضور علی لاریجانی رییس وقت سازمان صدا و سیما در جلسات هیئت دولت جلوگیری شد. اما حتی در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد نیز، گلایه‌های دولت از صدا و سیما پایان نیافت.

بر این اساس، بخشی از انتقاد دولت‌ها از سازمان صدا و سیما، به انتظارات و توقعات دولت برای پررنگ‌تر نشان دادن عملکرد و نقاط قوت خود و کمرنگ‌تر نشان دادن نقاط ضعف دولت بازمی‌گردد؛ امری که می‌تواند ناشی از تمایل دولت به مداخله در کار یک رسانه باشد به شرط آنکه آن رسانه البته بر اساس اصول و موازین حرفه‌ای و نه به خاطر گرایش‌ها و دیدگاه‌ها و منافع سیاسی و اقتصادی یک جناح به گزارش منصفانه و بی‌طرفانه عملکرد مقامات مسئول بپردازد.

عملکرد صدا و سیمای جمهوری اسلامی البته نشانه‌ای از رفتار حرفه‌ای مبتنی بر گزارشگری منصفانه و بی‌طرفانه به دست نمی‌دهد و به طور آشکار در جانبداری از علی خامنه‌ای و جناحی سیاسی است که اکنون به اصولگرا موسوم است و مراکز عمده قدرت از جمله سپاه پاسداران و بسیج، حوزه‌های علمیه و بنیادهای بزرگ اقتصادی را تحت کنترل دارد.

با آنکه مردم به صورت مستقیم و غیرمستقیم، تأمین‌کنندگان هزینه‌های هنگفت صدا و سیما هستند، کمترین نقشی در تعیین برنامه‌ها، شکل و محتوای آن‌ها ندارند. بد‌تر از آن، حتی زمانی که مثلاً در انتخابات، به جریان رقیب رأی می‌دهند، صدا و سیما آشکارا به مخالفت با آن جریان و هواداری از جریان شکست‌خورده می‌پردازد بی‌آنکه نگران عواقب این رویارویی با رأی اکثریت باشد.

راه حل چیست؟

تا زمانی که بودجه سازمان صدا و سیما از محل درآمدهای دولت تأمین می‌شود، ولی این سازمان تحت نظر و کنترل مستقیم رهبر است، و تا زمانی که حق داشتن شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی به طور انحصاری در اختیار چنین سازمانی است، نمی‌توان امیدی به تغییر این وضعیت داشت.

بیشتر بخوانید: بحران بودجه و برنامه‌های تکراری تلویزیون

اگرچه امروزه دیگر به دلیل دسترسی به مراتب آسان‌تر مردم به منابع اطلاعاتی جایگزین، از شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای، رادیو‌ها و وب‌سایت‌های خبری گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، صدا و سیما دیگر جایگاه و اهمیت سابق خود را از دست داده، باز هم این سازمان، ابزاری فوق‌العاده مهم در مناسبات قدرت محسوب می‌شود.

این میزان اهمیت برای حاکمان، به معنای آن است که تغییری بنیادین در جهت‌گیری‌ها و کارکردهای صدا و سیما تنها تابعی از تحولاتی جدی‌تر و عمیق در مناسبات حاکم بر ساخت قدرت در نظام اسلامی خواهد بود.

تقسیم قدرت در شکل کنونی آن به گونه‌ای نیست که تصمیم‌گیران و سیاستگذاران صدا و سیما را به تغییر روش وادارد و یا به منتقدان امکان دهد که از گلایه‌های زبانی گهگاهی، گامی فرا‌تر روند. به همین دلیل، در حال حاضر، به نظر نمی‌رسد که در ساختار کنونی قدرت در نظام اسلامی چاره‌ای برای این مشکل پیدا شود.