شجره خانوادگی و هرم قدرت در خاندان آل سعود

ملک عبدالعزیز بنیان‌گذار پادشاهی عربستان سعودی ۳۸ زن داشت که مهم‌ترین آنها شش زن بودند. در درجه اول «حصه بنت احمد سدیری» اهمیت بیشتری داشت زیرا مادر فهد پادشاه اسبق و سلمان پادشاه جدید است. دو ولیعهد متوفای عربستان سعودی یعنی سلطان و نایف هم پسران این مادر بودند.

حصه هفدهمین زن ملک عبدالعزیز و از خاندان «سدیری» بود. این خاندان علاوه بر اینکه در مناصب بسیار مهم دولتی در در عربستان سعودی نقش دارد، در زمینه شعر و فرهنگ از قبایل پیشتاز است.

اهمیت دیگر این خاندان برای آل سعود آن است که مادر ملک عبدالعزیز هم سدیری بود. به غیر از حصه، پنج زن دیگر ملک عبدالعزیز حائز اهمیت سیاسی هستند، زیرا فرزند هر کدام از آنها به مقام پادشاهی یا ولیعهدی رسیدند. یکی از آنها «فهده بنت عاصی شریم»، زنی از قبایل بزرگ «شمر» عراق است که مادر ملک عبدالله بود. ملک عبدالله بخشی از دوران کودکی خود را در صحرا و در میان این قبیله گذراند.

چهار زن مهم دیگر ملک عبدالعزیز عبارتند از «وضحی بنت محمد عریر» مادر ملک سعود دومین پادشاه آل سعود، «طرفه آل شیخ» مادر ملک فیصل سومین پادشاه خاندان سلطنتی، «جوهره بنت امیر مساعد آل سعود» مادر ملک خالد چهارمین پادشاه آل سعود. از این چهار زن، «برکه» مادر شاهزاده مقرن ولیعهد جدید عربستان، اهل یمن است و خانواده بزرگ و معروفی ندارد.

روابط خانوادگی و قدرت

در میان این خاندان پرجمعیت، شاهزاده مقرن بن عبدالعزیز قدرت خود را از استحکام روابط نسبی خانواده به دست نیاورده است. مقرن دو بار ازدواج کرد و همسرانش هم از صف اول خاندان حاکم نیستند.

همسر اول مقرن او از میان عموزادگان غیر حاکم آمده و زن دوم، از خاندان آل رشید است. کسب پست‌های کلیدی همانند ریاست سازمان «استخبارات» عربستان نشان می‌دهد که او ظاهرا او با کارایی شخصی توانسته اعتماد پادشاه کشور را به دست آورد.

مقرن تحصیل‌کرده کالج سلطنتی نیروی هوائی بریتانیا در رشته خلبانی است و در کنار بندر بن سلطان از مهم‌ترین شخصیت‌های سیاسی مخالف ایران در سلسله مراتب قدرت پادشاهی عربستان سعودی به شمار می‌رود. زمانی که بندر بن سلطان مورد بی‌مهری قرار گرفت و از پست‌هایش کنار گذاشته شد، مقرن از او حمایت کرد و دوباره او را به جایگاه قدرت برگرداند.

او در سال ۲۰۱۳ به‌عنوان معاون دوم نخست‌وزیر عربستان سعودی تعیین شد و این پست، طبق سنت‌های سیاسی در این کشور، راه را برای منصب ولیعهدی هموار کرد. شاهزاده مقرن توانست احمد بن عبدالعزیز برادر کوچک سلمان را شکست دهد. می‌توان گفت با موقعیتی که او به دست آورد، روند کسب اعتبار بر اساس روابط خانوادگی در عربستان تا حدودی در حال تغییر است.

مقرن به چند زبان خارجی مسلط است و رویکرد نسبتا بازی نسبت به کشورهای غربی دارد. او طرفدار اصلاحاتی است که عبدالله پادشاه فقید آن را آغاز کرده بود.

ملک سلمان پادشاه جدید عربستان سعودی سه بار ازدواج کرده و زن اولش از خاندان سدیری است یعنی همان خاندان مادری او و دائی‌های ملک عبدالعزیز بنیان‌گذار پادشاهی سعودی.

از نظر سلسله مراتب، پادشاه جدید وضعی به مراتب بهتر از پادشاه قبلی دارد زیرا تعداد زیادی از بوروکرات‌های دولت عربستان از خاندان سدیری هستند. اما او در مقایسه با ملک عبدالله پادشاه سابق، کاریزمای چندانی ندارد.

ملک عبدالله بعد از پدرش بیشترین اثر کاریزماتیک شخصیت را در میان پادشاهان عربستان داشت و پادشاه جدید تا مدتی در سایه آن به سر خواهد برد. ملک سلمان، حاکم جدید، روابط عمومی گسترده‌تری نسبت به بقیه دارد و صرفا در چنبره آل سعود باقی نمانده است.

در میان پادشاهان جدید عربستان ملک عبدالله بیش از سایرین ازدواج کرد. او ۲۱ زن داشت. یکی از زنان ملک عبدالله خواهر همسر رفعت اسد برادر حافظ اسد است. یعنی ملک عبدالله باجناق برادر رئیس جمهور پیشین سوریه بود.

همچنین ملک عبدالله تنها پادشاه آل سعود است که در سن ۷۴ سالگی صاحب فرزند شد. یکی از دختران او به نام «سحاب» با خالد بن حمد آل خلیفه پسر پادشاه بحرین ازدواج کرده است.

در کشوری مانند عربستان سعودی، توسعه نظام خویشاوندی و استحکام آن در داخل خانواده‌های حاکم می‌تواند سرنوشت سیاسی پسران را تغییر دهد. هرگونه خطا در این نظام تنگ خویشاوندی می‌تواند نتایج معکوسی به بار آورد.

رقابت‌های فامیلی در این خاندان، ممکن است تأثیر به‌سزائی در سرنوشت خاورمیانه داشته باشد. اگر چه انتخاب پادشاه جدید عربستان همراه با ولیعهد آن و جانشین ولیعهد به سرعت انجام شد، اما رقابت‌ فرزندان خانواده با ریشه‌های مادری متفاوت همچنان در رأس هرم این کشور ادامه دارد. در حال حاضر فشارهای منطقه‌ای و بین‌المللی بر عربستان سعودی موجب شده است که شاهزادگان آن با تمام تنوع یا اختلاف سلیقه، در امر انتخاب پادشاه، متحد عمل کنند.

سیاست عربستان بعد از ملک عبدالله

ملک سلمان جانشین ملک عبدالله اعلام کرده که خط مشی اصلاحی برادر خود را ادامه خواهد داد. اما این می‌تواند تعارفات موجود در داخل خانواده حاکم تلقی شود، زیرا او نسبت به تحولات داخلی کشور خود در موضوعاتی چون زنان، آزادی‌ها و حقوق بشر فردی محافظه‌کار به حساب میآید و یک بار هم از وی شنیده شده که «دموکراسی برای عربستان سعودی مناسب نیست.»

در سیاست خارجی، ملک سلمان همکاری بیشتر با امریکا به ویژه با هم پیمانان سنتی آل سعود، یعنی جمهوریخواهان خواهد داشت و خط مشی  ملک عبدالله در توجه به چین و روسیه، در حد فعلی نگه داشته خواهد شد. ولیعهد ملک سلمان، مقرن بن عبدالعزیز و ولیعهد او محمد بن نایف، هر دو از لابی ضد جمهوری اسلامی در داخل عربستان سعودی و از یاران نزدیک بندر بن سلطان هستند و احتمالا مثلثی را ایجاد خواهند کرد که مقامات جمهوری اسلامی برای بهبود روابط خود با عربستان آرزوی عصر ملک عبدالله را بکنند.

در دوره ملک عبدالله بسیاری از سیاست‌های تند جمهوری اسلامی در یمن، لبنان و عراق بدون پاسخ گذاشته شد اما در دوره ملک سلمان شاهد واکنش‌های فعال عربستان در یمن، سیاستی با اهداف تعریف شده در عراق و دخالت بیشتر در لبنان خواهیم بود.

در دوره ملک سلمان، نگرانی از بابت اختلافات داخلی در خاندان حاکم کمتر از دوره ملک عبدالله خواهد بود، زیرا مادر ملک سلمان از خانواده سدیری است که بیشتر شاهزادگان و بوروکرات‌های دولتی از این خانواده می‌آیند. این پشتوانه بزرگی برای پادشاه جدید ایجاد می‌کند که بتواند وقت کافی برای پرداختن به موضوعات منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشد.

تجربه حاکمیت ملک سلمان در شهر ریاض نیز نشان می‌دهد که او اهمیت زیادی به توسعه فرهنگ مادی از طریق اجرای پروژه‌های عمرانی می‌دهد و در عین حال خواهان حفظ فرهنگ سنتی جامعه است. همچنین کارنامه او در وزارت دفاع نشان می‌دهد که بیشترین بودجه‌های نظامی تاریخ عربستان در این دوره اختصاص یافته‌‌اند.