تاثیر ریزگردها: از بیماری‌های تنفسی تا سرطان
مازیار مهدوی فر- ذراتی که دستگاه تنفس موفق به دفع آن‌ها نشده ممکن است به جریان خون راه یابند. بسته به شکل، اندازه و ویژگی این مواد، واکنش‌های مخربی در سلول‌های بدن ایجاد می‌شود.
مازیار مهدوی فر
گروهی بر این باورند که منشأ ریزگردهای جاری در هوای اهواز و شهرهای دیگر جنوب ایران، گرد و غبار برخاسته از بیابان‌های قاره آفریقا است. گروهی دیگر، بیابان‌های عراق را عامل اصلی دانسته و عدم رفع مشکل را به شرایط نابسامان سیاسی این کشور نسبت می‌دهند. برخی دیگر از کارشناسان، عامل اصلی را در بی‌توجهی و خودخواهی سیاستمداران کشور ترکیه می‌دانند که برای ساختن سد، آب رودهای دجله و فرات را خشک کرده و شرایط فرسایش زمین را فراهم کرده‌اند.
در کنار همه اینها حجم وسیعی از نگاه‌ها نیز متوجه بی‌کفایتی مسئولان داخلی در سیاستگذاری‌های محیط زیستی و عدم آینده‌نگری در این زمینه است.
اما جدا از تمامی مباحث مربوط به دلایل و عوامل موثر در ایجاد پدیده ریزگردها، نکته مسجل و قطعی این است که قربانیان این فاجعه محیط زیستی، انسان‌هایی هستند که در معرض تنفس این هوای آلوده قرار دارند.
نگاهی به اظهار نظرهای مراجع بهداشتی مسئول در ایران نشان می‌دهد که تا امروز مطالعه همه‌جانبه و جامعی در مورد ماهیت و ترکیب این ریزگردها انجام نشده است و مسئولان تنها به اظهار نظرهای کلی در این زمینه پرداخته و توضیحات بیشتر را به انجام مطالعات و بررسی‌های علمی در آینده‌ای نامعلوم موکول کرده‌اند. این در حالی است که مشکل هوای خاک‌آلوده اهواز و سایر شهرهای منطقه موضوعی جدید نبوده و سال‌ها است که زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده است.
اما علی‌رغم عدم وجود مدارک قطعی مستند، با استفاده از مطالعات محدود دانشگاهی انجام‌شده و با توجه به شرایط اقلیمی و منابع علمی بین‌المللی می‌توان تا حد زیادی ترکیبات اصلی هوای آلوده به خاک منطقه را حدس زد و تبعات گذرا و بلند‌مدت آن بر سلامت انسان را بررسی کرد. بر اساس این یافته‌ها که مسئولان نیز کمابیش بر آن صحه گذاشته‌اند بخش مهمی از ذرات هوای تنفسی این روزهای مردم جنوب و غرب ایران از ماده سیلیکا یا سیلیس و ترکیبات مشابه آن تشکیل شده است. در کنار این ماده، وجود فلزات سنگینی از جمله آرسنیک و سرب نیز در هوای اهواز به اثبات رسیده که در مورد اثرات منفی این گونه مواد بر سلامت انسان نیز در ادامه سخن خواهیم گفت.
باید گفت بر خلاف گفته اسماعیل ایدنی رئیس دانشگاه علوم پزشکی اهواز و قائم‌مقام وزارت بهداشت که مشکل اصلی هوای اهواز را بار روحی روانی ناشی از اختلال ایجاد‌شده در امور روزمره و تعطیلی‌های گاه و بیگاه دانسته، اثرات ترکیبات مخرب موجود در هوای اهواز بسیار فراتر از این بوده و می‌تواند نسل‌های آینده را نیز به تبعات منفی زیادی دچار کند.
ریزگردها و دستگاه تنفس انسان
دستگاه تنفس انسان مهمترین بخش در معرض خطر آسیب‌های ناشی از ذرات خاک معلق در هوا است. البته دستگاه تنفسی انسان در بخش‌های مختلف خود، مکانیسم‌های دفاعی متنوعی برای مقابله با ریزگردها و ذرات معلق دارا است.
هنگامی که نفس می‌کشیم ریزگردهای موجود در هوای تنفسی وارد بینی می‌شوند. اما بسیاری از این ذرات توانایی عبور از سد بینی را نداشته و در این ناحیه متوقف می‌شوند. بینی جلوی اغلب ذرات درشت را می‌گیرد اما گروهی از ذرات کوچکتر از آن عبور کرده و وارد بخش‌های داخلی ریه‌ها تحت عنوان نایژه‌ها و نایژک‌ها می‌شوند. در این بخش‌ها نیز بدن با استفاده از ساختارهای مژک مانند و ترشحات مخصوص بخش زیادی از ذرات باقیمانده را به طرق مختلف به بیرون از بدن هدایت می‌کند.
جاگیر شدن ذرات در هر بخشی از دستگاه تنفسی منجر به بروز التهاب در آن ناحیه می‌شود که بسته به مکان آن ممکن است منجر به ایجاد انواعی از بیماری‌ها از التهاب مخاط بینی (رینیت) گرفته تا التهاب برونش‌ها (برونشیت) شود.
اما در نهایت گروهی از ریزگردها از تمامی بخش‌های فوقانی دستگاه تنفس عبور کرده و خود را به بخش انتهایی داخلی دستگاه تنفسی یعنی کیسه‌های هوایی می‌رسانند که درست در مجاورت جریان خون قرار دارند. در این بخش از بدن نیز مکانیسم‌های تخصص‌یافته مقاومتی از جمله سلول‌های دفاعی تحت عنوان ماکروفاژ وجود دارند که با بلعیدن این ذرات از ورود آن‌ها به جریان خون جلوگیری می‌کنند. اما در صورت بالا بودن میزان ذرات گرد و غبار و ریزگردها و تداوم آن‌ها در رسیدن به این بخش از بدن، ممکن است مکانیسم دفع ریزگردها به خوبی عمل نکند و به علت واکنش‌های مختلف ایجاد‌شده توسط سلول‌های بدن و تجمع ذرات گرد و غبار و ماکروفاژهای حامل آن‌ها، بخش‌های از کیسه‌های هوایی دستگاه تنفسی دچار آسیب شوند.
ورود ذرات به درون جریان خون
از طرف دیگر ذراتی که دستگاه تنفس موفق به دفع آن‌ها نشده ممکن است راه خود را به داخل جریان خون و لنف پیدا کرده و از این طریق در سرتاسر بدن پخش شوند. در چنین شرایطی و بسته به شکل، اندازه، ترکیب و ویژگی‌های سطحی این مواد، ممکن است واکنش‌های مخربی در سلول‌های بدن ایجاد شود. به عنوان مثال، گروهی از این ذرات می‌توانند با ایجاد تغییرات الکترونی در سطح سلولی منجر به تولید رادیکال‌های آزاد شوند که مسبب اصلی تغییرات ژنتیکی در سلول‌ها و ایجاد انواع سرطان هستند.
سیلیکا، خطرناک‌ترین ماده معدنی موجود در هوای آلوده
سیلیکات‌ها و به‌ویژه سیلیس یا سیلیکا (اکسید سیلیسیم) که به گفته رئیس دانشگاه علوم پزشکی اهواز از مواد عمده تشکیل‌دهنده ریزگردهای موجود در هوای اهواز است،
به عنوان خطرناک‌ترین ماده معدنی موجود در گرد و غبار هوای تنفسی شناخته شده‌اند. مهمترین عارضه‌ای که در اثر قرار گرفتن در معرض تنفس هوای حاوی این ماده ایجاد می‌شود سیلیکوزیس نام دارد. سیلیکوزیس زمانی ایجاد می‌شود که ذرات سیلیکا وارد بخش‌های تحتانی ریه یعنی کیسه‌های هوایی شده و باعث مرگ سلولی و فیبروزه شدن بخش‌هایی از ریه شوند. در مراحل ابتدایی این بیماری تنگی نفس و سرفه مزمن ایجاد می‌شود. اما در صورتی که بیماری مزمن شده و وارد مراحل پیشرفته گردد ممکن است منجر به از کار افتادن دستگاه تنفسی و حتی مرگ شود.
سرطان ریه بیماری دیگری است که در اثر تنفس ماده سیلیکا رخ می‌دهد. علاوه بر این افراد در معرض هوای آلوده به این ماده در خطر بالاتری برای ابتلا به بیماری‌های تنفسی از جمله برونشیت مزمن ریوی قرار دارند.
فلزات سنگین
گروهی از محققان بر این باورند که ترکیبات فلزات سنگین به علت وزن بالایی که دارند امکان جابجا شدن توسط بادهای موجود در منطقه را ندارند. اما مطالعات انجام‌شده توسط دانشگاه‌های داخل کشور نشان‌دهنده افزایش ترکیبات بعضی از فلزهای سنگین از جمله آرسنیک و سرب در هوای تنفسی در هنگام وقوع پدیده ریزگردها و افزایش گرد و غبار در مقایسه با سایر زمان‌ها بوده است. موضوعی که تا حدی نقش بادها در انتقال فلزات سنگین را تأیید می‌کند.
آرسنیک عنصری است که می‌تواند منجر به بروز سرطان‌های پوست، ریه، کبد و مثانه شود. سطوح پایین مواجهه با این عنصر نیز سبب تهوع، استفراغ، کاهش تولید گلبول‌های سفید و قرمز خون، نامنظم شدن ریتم قلبی و آسیب به رگ‌های خونی می‌شود. سرب نیز عنصر دیگری است که به عنوان یک ماده مهم سرطان‌زا شناخته شده است. این عنصر می‌تواند بر بافت‌ها و سلول‌های مختلف بدن اثر تخریبی داشته باشد. قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض تنفس هوای حاوی این ماده می‌تواند منجر به تضعیف فعالیت سیستم عصبی، افزایش فشار خون و حتی کم‌خونی شود. این مواجهه اگر به میزان زیاد و به مدت طولانی باشد با آسیب‌های شدید مغزی و کلیوی نیز همراه خواهد شد.
آلودگی‌های ارگانیک
همه آسیب‌ها و تخریب‌هایی که تا اینجای مطلب به آن‌ها اشاره کردیم با وجود مواد و ترکیب‌های معدنی در گرد و غبار و هوای خاک‌آلوده اهواز و شهرهای دیگر منطقه مرتبط بود. موادی که همگی آن‌ها را می‌توان در رده ترکیبات غیرارگانیک یا معدنی طبقه‌بندی کرد. اما باید در نظر داشته باشید که جریان شدید هوا و وزش بادهای برخاسته از مناطق دور و نزدیک علاوه بر ذرات و ریزگردهای معدنی موجود در خاک، امکان انتقال موجودات زنده میکروسکوپی را نیز دارد.
به عنوان مثال مطالعه‌ای که توسط دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور و بر روی هوای تنفسی شهر اهواز صورت گرفته است بیانگر وجود ٢٣ گونه شایع باکتری بیماریزا برای انسان در این هوا بود. بر اساس نتایج این مطالعه طیف وسیعی از انواع باکتری‌های بیماریزا و فرصت‌طلب و باکتری‌های دارای تأثیرات مخرب بر گونه‌های گیاهی نیز از طریق پدیده ریزگرد در حال جابجایی هستند.
علاوه بر این، مطالعات دیگری که در اهواز انجام شده بیانگر افزایش قارچ‌هایی همچون آسپرژیلوس در هوای این شهر به هنگام وقوع پدیده ریزگردها است که می‌تواند منجر به ایجاد آلرژی و تشدید علائم بیماری‌های تنفسی از جمله آسم شود. علائم و بیماری‌های ناشی از ریزگردها و هوای آلوده به خاک، به همین جا ختم نمی‌شود و طیفی وسیع‌تر از بیماری‌ها از جمله مشکلات قلبی، بیماری‌های چشمی و اختلالات پوستی را نیز در بر می‌گیرد.
از آنجایی که همیشه پیشگیری بهتر از درمان است در این زمینه نیز خودداری از قرار گرفتن در معرض تنفس مواد موجود در هوای آلوده به عنوان راه حل اصلی و البته در محدوده مباحث نظری مطرح شده است. راه حلی که تلاش شده با تعطیلی گاه و بیگاه مدارس و مشاغل، تشویق مردم به استفاده از ماسک و خارج نشدن از منزل در هنگام وقوع پدیده ریزگردها به عمل درآید. اما باید بپذیریم اجرایی شدن این راه حل نیازمند وجود ابزارها و امکاناتی است که متأسفانه در حال حاضر مردم اهواز و شهرهای دیگر در معرض ریزگردها، از داشتن آن‌ها محرومند.
نظرها
نظری وجود ندارد.