جایگاه افراد در ساختار سیاسی ایران در پرتو تسلیت به احمدی‌نژاد و خاتمی

راه‌های گوناگونی برای فهم تغییر وزن افراد در ساختار سیاسی ایران وجود دارد. یکی از این راه‌ها، مرگ نزدیکان شخصیت‌های سیاسی و پیام‌های تسلیتی است که در این ارتباط از بالا (خصوصاً از سوی آیت‌الله خامنه‌ای) تا پائین نظام صادر می‌شود.

به عنوان نمونه، به مناسبت درگذشت مادر سردار سلیمانی، آیت‌الله خامنه‌ای طی پیامی در ۱۳۹۲/۶/۱۹ خطاب به او نوشت: «سردار سرلشکر قاسم سلیمانی درگذشت مادر گرامیتان را به شما و دیگر بازماندگان آن مرحومه تسلیت می‌گویم. زحمات و خدمات ارزشمند جنابعالی به اسلام و مسلمین، بی شک ذخیره‌ ارزشمندی است در دیوان عدل الهی، برای مادری که چنین فرزندی را در دامان خود تربیت کرده است. رحمت و مغفرت الهی را برای آن مرحومه از خداوند متعال مسألت می‌کنم.»

این پیام نشان می‌دهد که سرلشکر سلیمانی چه جایگاهی نزد آیت‌الله خامنه‌ای دارد. دیگر زمامداران جمهوری اسلامی و روحانیت درباری هم نسبت خود را با سردار سلیمانی با این پیام تنظیم می‌کنند. البته جایگاه سردار سلیمانی در ساختار سیاسی ایران صرفاً ناشی از این پیام نیست، خامنه‌ای درباره او باز هم سخن گفته است. اما در جمهوری اسلامی- آن چنان که آیت‌الله خمینی ترسیم کرد -"میزان حال فعلی افراد است"- و تسلیت‌ها هم تا حدود زیادی وضعیت فعلی افراد در ساختار سیاسی را نشان می‌دهند.

محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد

مقایسه جایگاه فعلی دو رئیس جمهور پیشین جمهوری اسلامی از این منظر قابل درک است. بامداد ۲۲ بهمن ماه ۹۳ مادر محمود احمدی‌نژاد فوت کرد. روز بعد، آیت‌الله خامنه‌ای طی نامه‌ای به او تسلیت گفت و نوشت: «جناب آقای دکتر محمود احمدی نژاد دام توفیقه. درگذشت بانوی پرهیزگار و انقلابی والده‌ی ماجده را به جنابعالی و سایر بازماندگان محترم تسلیت می‌گویم و برای ایشان رحمت و مغفرت واسعه‌ الهی را مسئلت می‌نمایم.»

حسن روحانی هم در همان روز طی بیانیه‌ای به او تسلیت گفت. علی لاریجانی- رئیس مجلس- نیز طی پیامی به احمدی‌نژاد تسلیت گفت. دیگر مسئولان جمهوری اسلامی هم به احمدی‌نژاد تسلیت گفتند. احمدی‌نژاد در وب‌سایتش فقط تسلیت آیت‌الله نوری همدانی و آیت‌الله علوی گرگانی را برای انتشار داشت. از دیگر فقیهان خبری نبود.

ممنوعیت خاتمی و درگذشت خواهر

خواهر سید محمد خاتمی در بامداد ۲ اسفند ۱۳۹۳ درگذشت. او فرزند آیت‌الله خاتمی و مادر شهید بود. اینها هم به او جایگاه ویژه‌ای می‌بخشید.

اما این مرگ در سیاق و زمینه خاصی روی داد. محسنی اژه‌ای- معاون و سخنگوی قوه قضائیه در ۲۷ بهمن ۹۳ در مصاحبه با رسانه‌ها در مورد ممنوعیت انتشار سخنان و تصاویر محمد خاتمی گفت: «در مورد کسانی که شورای عالی امنیت ملی در مورد آن‌ها تصمیم گرفته یا قوه قضاییه آن‌ها را به عنوان سران فتنه محسوب می‌کند، دستگاه قضا می‌تواند دستوراتی بدهد. در مورد فرد مورد نظر نیز دستور داده شد که رسانه‌ها حق ندارند تصویر یا مطالب او را منعکس و منتقل کنند٬ این دستور همچنان به قوت خود باقی است و اگر رسانه‌ای خلاف آن عمل کند با آن برخورد خواهد شد.»

پس از این سخنان، رسانه‌ها به دلیل ترس از توقیف، دیگر نامی از محمد خاتمی نبردند. خبرگزاری فارس- متعلق به بسیج سپاه پاسداران- هم در ۲/۱۲/۹۳ از ابراهیم رئیسی- دادستان کل کشور- در مورد ممنوع‌التصویر شدن خاتمی سئوال کرد. دادستان کل کشور در پاسخ گفت: «سخنگوی قوه قضاییه موضع خود را اعلام کرده و فکر می‌کنم با توضیحی که سخنگو اراده کرده جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی‌ماند.»

درست چند ساعت بعد، پیام اکبر هاشمی رفسنجانی خطاب به محمد خاتمی منتشر شد. او نوشت: «حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای سید محمد خاتمی. درگذشت خواهر بزرگوارتان، حاجیه خانم فاطمه خاتمی را به جناب‌عالی و خانواده‌های خاتمی و خلیلی تسلیت می‌گویم. خانم مکرّمه‌ای که در انتساب، صبیه آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی و در اکتساب مادر شهید عزیز حسن خلیلی است که هرکدام آنها می‌تواند دلیلی برای قرب الهی و علوّدرجات در بارگاه احدیت باشد. صبر جمیل و تسلّای خاطر بازماندگان را از خدای متعال خواستارم.اكبر هاشمی رفسنجانی. رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام.»

حسن روحانی هم به عنوان رئیس جمهور و رئیس شورای عالی امنیت ملی دستور معاون قوه قضائیه و دادستان کل کشور را نادیده گرفت و خطاب به خاتمی نوشت: «حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین جناب آقای سیدمحمد خاتمی "دامت عزّه" درگذشت بانوی ارجمند خانم "فاطمه سادات خاتمی"، خواهر مؤمنه و فاضله آن جناب موجب تاسف و تالم خاطر گردید. اینجانب مصیبت وارده را به جنابعالی؛ خاندان معزز و همه بستگان و ارادتمندان بیت شریف مرحوم آیت‌الله "سید روح‌الله خاتمی" تسلیت و تعزیت می‌گویم و از خداوند متعال برای همه بازماندگان، صبر و اجر نیکو و برای آن مرحومه که با فداکاری و تقدیم شهیدی برومند، سهمی گرانقدر در بارور نمودن آرمان‌های انقلاب اسلامی ایران ایفا نمود، رحمت و مغفرت بی کران الهی را مسئلت می‌نمایم.حسن روحانی. رییس جمهوری اسلامی ایران.‌»

اسحاق جهانگیری- معاون اول رئیس جمهور- هم طی پیامی به محمد خاتمی تسلیت گفت. برخلاف تأکید قوه قضائیه که خاتمی را یکی از "رهبران فتنه" می‌خواند، جهانگیری نوشت: «بی تردید نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران مرهون زحمات و بردباری چنین مادران با ایمان و آزاده‌ای است که فرزندان خود را در راه اسلام تقدیم کرده اند.»

سید حسن خمینی- نوه آیت‌الله خمینی- هم طی پیامی خاتمی را "سرور معظم" خواند و نوشت : «سرور معظم حضرت حجه‌الاسلام و المسلمین اقای حاج سید محمد خاتمی دامت برکاته. ضایعه مولمه درگذشت خواهر گرامی تان مادر شهید سعید حاجیه خانم سیده فاطمه خاتمی را خدمت جنابعالی، مادرگرامی و بزرگوارتان و اخوان و خواهران گرامی و همچنین خدمت بیت آیت‌الله خاتمی قدس سره الشریف تسلیت عرض نموده از خداوند متعال علو درجات ایشان و دوام توفیقات و طول عمر با عزت و سربلندی برای جنابعالی مسئلت دارم.»

پیام عجیب خامنه‌ای

آیت‌الله خامنه‌ای گرفتار مشکل شد. تسلیت گفتن به محمد خاتمی که به فرمان خودش ممنوعیت رسانه‌ای پیدا کرده بود، ناممکن بود. اما نمی‌توانست مرگ فرزند آیت‌الله خاتمی و مادر شهید را تسلیت نگوید. روز بعد از پیام‌های یادشده – یعنی در ۳ اسفند ۹۳ - او طی پیامی به همسر آیت‌الله خاتمی (یعنی مادر محمد خاتمی) تسلیت گفت. در کنار متن پیام نیز در وبسایت خود، عکس مشترکی را منتشر کرد که در دوران تجاوز لشکریان صدام حسین به ایران در پشت سر آیت‌الله خاتمی برای نماز به او اقتدا کرده بود. خامنه‌ای نوشت: «سرکار بانوی مکرّم همسر گرامی مرحوم آیةالله خاتمی اعلی‌الله‌مقامه. مصیبت درگذشت صبیه‌ی محترمه ام‌الشهید خانم خلیلی رحمةالله‌علیها را تسلیت میگویم و از خداوند متعال برای جنابعالی و دیگر بازماندگان صبر و اجر مسألت مینمایم. خداوند آن مخدّره را با اولیائش محشور فرماید و مشمول رحمت و مغفرت قرار دهد.»

بدین ترتیب، به عنوان ولی فقیه، فرمان ممنوعیت نام بردن از خاتمی به عنوان یکی از "سران فتنه" را رعایت کرد.

چند ساعت پس از پیام او، پیام تسلیت علی شمخانی- دبیر شورای عالی امنیت ملی- خطاب به محمد خاتمی انتشار یافت، در حالی که در پایان پیام، خود را "نماینده مقام معظم رهبری در شورای عالی امنیت ملی" معرفی کرده بود. او نوشت : «برادر ارجمند جناب حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمد خاتمی. با سلام؛ مصیبت درگذشت، همشیره محترمه، ام‌الشهید خانم فاطمه خاتمی را به جناب عالی و مادر بزرگوار و دیگر بازماندگان تسلیت می‌گویم و از خداوند متعال برای بستگان آن مرحومه صبر و اجر مسالت دارم. خداوند آن مرحومه را با فرزند شهیدش و اولیاء الله محشور فرمایید. علی شمخانی. نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی.»

تسلیت ظریف، وزیر امورخارجه دولت روحانی، به محمد خاتمی- با توجه به نزدیکی او به خامنه ای- هم معنادار بود: "حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای سیدمحمد خاتمی. ضایعه درگذشت مرحومه مغفوره سعیده سرکار خانم خاتمی همشیره گرامی جنابعالی موجب تاثر و تالم اینجانب گردید. خواهشمندم در این ضایعه غمبار مراتب تسلیت عمیق و ابراز همدردی اینجانب را پذیرا باشید. از خداوند منان برای آن بانوی مومنه، رحمات و غفران الهی و برای آن برادر ارجمند و سایر بازماندگان محترم شکیبایی و اجر جزیل از درگاه باریتعالی مسالت می نمایم. محمدجواد ظریف. وزیر امور خارجه".

خامنه‌ای به رئیس جمهور و وزرأ به طور علنی در شهریور ماه درباره فتنه گران تذکر داده که "فتنه خط قرمز نظام است". اما وزرا یا خاتمی را یکی از "سران فتنه" به شمار نمی‌آورند، و یا نظر دیگری درباره "جنبش انتخاباتی سبز" دارند.

برخورد مراجع تقلید و فقیهان نیز قابل تأمل بود. پیام های تسلیت آیت الله یوسف صانعی، آیت الله حسین راستی کاشانی ،آیت الله بیات زنجانی ، آیت الله مسعودی خمینی ، آیت الله صافی گلپایگانی و موسوی اردبیلی ، آیت‌الله نورمفیدی (نماینده ولی فقیه در استان گلستان و امام جمعه گرگان) ، احمد منتظری ، و ... خطاب به محمد خاتمی نیز نشان داد که ممنوعیت قضایی فقط رسانه‌ها را ترسانده که به دلیل فرار از توقیف از آن حکم تبعیت کرده‌اند.

علی لاریجانی- رئیس مجلس- که به محمود احمدی نژاد و علی فلاحیان تسلیت گفت، به محمد خاتمی تسلیت نگفت. علی جنتی- وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به خاتمی تسلیت گفت، اما سخنگوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت که ممنوع التصویر کردن خاتمی توسط قوه قضائیه، مطابق قانون مطبوعات، لازم الاجرا است.

با همه اینها، راه ورود خاتمی ممنوع‌الخروج از کشور و ممنوع‌التصویر، به نظام بسته است. هدف محدودسازی او به گونه‌ای است که حتی نتواند در انتخابات مجلس شورای اسلامی در ۷ اسفند ۹۴ و انتخابات ریاست جمهوری خرداد ۹۶ از طریق حمایت از افراد و گروه‌ها تأثیرگذار باشد.

احمدی‌نژاد در راه است

محمود احمدی‌نژاد چند وقتی است که فعالیت‌های خود را آغاز کرده است. او اقتصاد کشور را نابود کرد و تحویل حسن روحانی داد. پیامدهای ناکارآمدی، بی کفایتی، عدم تخصص، فساد گسترده، و... دوران وی اینک خود را به خوبی در رکود تورمی آشکار کرده است. اما همیشه اکثریت مردم چشم‌شان به حال است، نه گذشته. انتظار آنان این است که مسئولان فعلی مسائل را حل کنند، برایشان مهم نیست که آنها را چه کسی آفریده است. به همین دلیل، نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند که وضعیت خراب اقتصادی، میزان محبوبیت حسن روحانی را کاهش داده است.

به همین دلیل، یک نظرسنجی جدید نشان می‌دهد که میزان رضایت از حسن روحانی از ۵۸درصد در آبان ۹۳ به ۴۹ درصد در بهمن ۹۳کاهش یافته است. تعداد ناراضیان از وی هم به ۳۰ درصد افزایش یافته است.

وقتی مسائل حل نمی‌شوند، نوستالوژی "گذشته به اصطلاح طلایی" مردم را گرفتار می‌سازد. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند که برای ریاست جمهوری آینده، محمود احمدی‌نژاد با فاصله اندکی پس از حسن روحانی قرار دارد. زمان هم به سود احمدی‌نژاد است. یعنی اگر زمان بگذرد و وضعیت اقتصادی بهبود چشمگیری نیابد، احمدی‌نژاد رتبه اول را از حسن روحانی خواهد گرفت.

شاید هاشمی رفسنجانی هم نگران صعود دوباره احمدی نژاد است که در ۲/۱۲/۹۳ سخنانش به هیأت رئیسه مجلس خبرگان را با تیتر "اصل انحراف، خود احمدی‌نژاد است"، در وبسایتش بازنشر می‌دهد.

البته پیش‌بینی وضعیت یک سال آینده هم امکان‌پذیر نیست، چه رسد به پیش بینی سال ۹۶. دستیابی یا عدم دستیابی به توافق نهایی هسته‌ای و لغو رفته رفته تحریم‌های اقتصادی یکی از معادلات تعیین‌کننده است. اگر هم توافق نهایی هسته‌ای حاصل شود، تصمیم این است که به عنوان پیروزی رهبری و نظام قلمداد شود، نه حسن روحانی.

اگر خامنه‌ای در سال ۹۶ زنده باشد، شاید بخواهد که فردی چون قاسم سلیمانی را رئیس جمهور سازد. در این صورت به احمدی‌نژاد خواهند گفت که رویت را زیاد نکن و کاندیدا نشو. اگر هم بشود، شورای نگهبان وی را رد صلاحیت خواهد کرد.

در عین حال خامنه‌ای بین خاتمی و احمدی نژاد، قطعاً احمدی‌نژاد را انتخاب خواهد کرد و کرده است.