پستی و بلندی‌های نوروز در شوروی سابق

نوروز در آسیای میانه، به خصوص در میان مردم فارسی‏ زبان، تاریخ و خاطرات متفاوتی را پشت سر گذاشته است.

انقلاب ۱۹۱۷ روسیه که دامنه‏ آن به آسیای میانه هم رسید، با خود تغییرات ساختاری نیز به این منطقه وارد کرد. یکی از این تغییرات به نوروز مربوط می‏‌شود.

تا پیش از برپایی اتحاد جماهیر شوروی، مردم آسیای میانه نوروز را به عنوان جشن سال نو گرامی می‏‌داشتند و برنامه‌های زیادی در این روز‌ها برگزار می‏‌کردند. روس‌‏ها اما با عوض کردن روز تحویل سال از نوروز به ۳۱ دسامبر (و تبدیل سال رسمی از هجری به میلادی)، جشن و رسم قدیم مردم منطقه را از آن‌‏ها گرفتند.

با عوض شدن مفهوم نوروز، برخی از رسم و سنت‏‌های مردم آسیای میانه نیز تغییر پیدا کرد. برای بررسی این موضوع، رادیو زمانه با چند تن از صاحب‏‌نظران عرصه فرهنگ در تاجیکستان گفت‌و‌گو کرده است.

اصغر حکیم، شاعر و ادیب معروف تاجیک که در زمان اتحاد شوروی به شهرت زیادی رسیده بود، درباره این موضوع چنین می‏‌گوید: «در زمان شوروی هر چند قرار رسمی‏ این نبود که نوروز جشن گرفته نشود، اما قراری هم نبود که جشن گرفته شود. بنابر‌این در محله‏‌ها و شهرهای کوچک مردم به ابتکار خودشان جشن می‏‌گرفتند، اما جشن دولتی و رسمی برگزار نمی‏‌شد. البته در مرکز تاجیکستان (دوشنبه) و دیگر شهرهای بزرگ، این روز جشن گرفته نمی‏‌شد چون کمونیست‏‌ها تصور می‏‌کردند که این جشنی اسلامی است.»

در سال‏‌های شوروی این جشن نه به عنوان جشن نوروز، بلکه به عنوان جشن بهار در روز هشتم مارس برگزار می‏‌شد. هشتم مارس معمولاً در اتحاد شوروی به عنوان روز بین‏‌المللی آزادی زنان جشن گرفته می‌‏شد. در تاجیکستان این دو جشن را با هم و با عنوان جشن بهار و جشن زنان برگزار می‏‌شد.

در سال‏‌های ۶۰ قرن گذشته، تعدادی از نویسندگان، شاعران و عالمان تاجیک به کمیته‏ مرکزی حزب کمونیست تاجیکستان مراجعه کردند و توضیح دادند که جشن نوروز هیچ ارتباطی به دین اسلام ندارد و خواستند اجازه داده شود که این جشن برگزار شود.

این مراجعه‌ها و خواهش‏‌ها به حزب کمونیست تاجیکستان تقریباً ۱۰ تا ۱۵ سال ادامه داشت تا اینکه در نهایت در سال‏‌های ۹۰ اجازه‏ برگزاری جشن نوروز داده شد.

در زمان استقلال تاجیکستان نیز جشن نوروز به عنوان جشن رسمی تمام مردم تاجیکستان و به عنوان یک جشن دولتی به رسمیت شناخت شد و امروز در تمام ناحیه‌ها، شهر‌ها و روستا‌های تاجیکستان این جشن برگزار می‏‌شود.

جشن نوروز برای خود مردم تاجیک عزیزترین و معتبرترین جشن است. برزو عبدالرزاقوف، مدیر تئاتر دولتی شهر خجند در تاجیکستان که کارگردان و نمایش‏نامه‏‌نویس نیز هست، درباره‏ وضع تئاتر تاجیکستان در زمان شوروی و اجراهای نوروزی می‌گوید: «در این خصوص چیز مهمی نمی‏‌توانم بگویم. برای اینکه در زمان شوروی، شرایطی نداشتیم که چیزی درباره‏ نوروز بر روی صحنه‏ بیاوریم. بعد از فروپاشی شوروی هم جنگ بود و تئاترها برنامه‏ خاصی نمی‏‌توانستند آماده کنند و کنسرت برگزار می‏‌کردند. من فکر می‏‌کنم این عنعنه (سنت) در تئاتر تاجیکستان هنوز مانده است و اگر کسی برنامه‌ای روی صحنه آورده باشد، حتماً از فردوسی یا از داستان‏‌های ملی تاجیکی‏‌ بوده است. اما عنعنه‏ نوروز به خون و رگ و پی مردم تاجیکی ما وارد نشده است.»

اصل‏‌الدین نظام‌اف، موسیقی‏‌شناس و رییس دانشگاه هنرهای زیبای شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان اما درباره نوروز نظر متفاوتی دارد. او می‏‌گوید که در زمان شوروی نوروز ممنوع نبود، بلکه رسماً جشن گرفته نمی‏‌شد. نظام‌اف معتقد است که در زمان شوروی، نوروز دیگر به عنوان جشن تحویل سال قلم‏داد نمی‏‌شد، بلکه در حد یک جشن ملی- محلی در بین مردم تاجیک رواج داشت. او در عین حال می‌گوید که هر چند نوروز در تاجیکستان بسیار گسترده جشن گرفته می‏‌شود، اما دیگر به عنوان جشن سال نو مطرح نیست: «من با شما موافق نیستم که این جشن در زمان شوروی ممنوع بود. در آن زمان این جشن ممنوع نبود. یعنی به طور رسمی کسی آن را منع نکرده بود، اما چون جشن‏‌های سیاسی در میان مردم رواج بسیار داشت و مردم بیشتر به این جشن‌‏ها می‏‌پرداختند، نوروز بیشتر صحنه‏ دوم یا سوم زندگی معنوی مردم را در برگرفته بود. مردم نوروز را جشن می‏‌گرفتند. من این جشن‏‌ها را از کودکی‏‌ام به یاد دارم، اما جشن پرشکوهی نبود. با این مسأله موافق‏م که در زمان شوروی این جشن، یک جشن رسمی و دولتی نبود. یعنی از جانب دولت هیچ خرج، کمک یا توجهی به برگزاری آن نمی‌‏شد.»

نوروز قبل از آمدن روس‏‎ها به آسیای میانه، به عنوان جشن سال نو برگزار می‏‌شد. یعنی تحویل سال در این روز اتفاق می‏‌افتاد. این همان چیزی بود که ممنوع شد. تحویل سال به ۳۱ دسامبر منتقل شد و نوروز در حد یک جشن ملی- محلی ماند. آقای نظام‌اف در این باره می‌گوید: «بله! همین‏‌طور است. به آن "عید سرسال" یا "سال نو" هم می‏‌گفتند. به اشتباه آن را سال نو مسلمانی هم می‏‌نامیدند و شاید از این نظر بعضی‏‌ها از آن خوش‏شان نمی‏‌آمد. اما باز هم تکرار می‏‌کنم که این جشن حتی یک سال هم از یاد مردم و از مضمون رسم‏‌های اساسی مردمی فراموش نشده بود. امروز هم یک جشن عمومی-‌ملی و یکی از بزرگ‏‌ترین جشن‏‌های جامعه‏ امروزی تاجیکستان است.

هر چند نوروز در زمان شوروی از حد جشن تحویل سال به حد جشن بهار و یک جشن ملی- محلی رسید، اما محفوظ ماند. با فروپاشی اتحاد شوروی هم در جشن نوروز تاجیکستان تغییرات عمده‌‏ای وارد نشد.

با وجود اینکه حالا نوروز در تاجیکستان با مراسم رقص و ترانه‏‌های شاد در میدان‏‌های بزرگ شهر جشن گرفته می‏‌شود، اما دیگر به شیوه‏ قدیم و قبل از انقلاب روسیه نیست، چون در تاجیکستان مانند دیگر کشورهای آسیای میانه، شب ۳۱ دسامبر تحویل سال را جشن می‏‌گیرند.

در میان مردم تاجیک دیگر سال‏‌شمار خورشیدی از یاد رفته است و تنها عده‏ به‌خصوصی درباره آن اطلاع کافی دارند. نوروز اما به عنوان جشن زیبای بهار و بیداری طبیعت در میان تاجیکان محبوب است.

فایل صوتی این برنامه رادیویی را می‌توانید در اینجا بشنوید: