لوزانِ ۲ و پی ریزی توافق جامع هسته ای

سرانجام مذاکرات هسته‌ای نفس گیر و پر فراز و نشیب لوزان دو به فرجام موفقیت آمیز دست پیدا کرد و آستانه توافق جامع هسته‌ای هویدا شد. این موفقیت کاملا غیر منتظره می‌نمود. مذاکرات ۸ روزه لوزانِ ۲ در ادامه گفت‌وگو‌های ۱۸ ماهه رکورد طولانی‌ترین تلاش‌های دیپلماتیک دنیا بعد از معاهده پاریس را زد. در این دوره طولانی تقریبا ۱۱۳ دور مذاکره دو جانبه و چندجانبه انجام شد.

بیانیه‌ای که در پایان مذاکرات قرائت شد الزام‌آور نیست و هنوز تضمینی وجود ندارد که در پایان ماه ژوئن این توافق به صورت کامل امضا شود. اما گام بزرگی به سمت توافق جامع هسته‌ای برداشته شد. سخنان ظریف و کری قبل از جلسه نفس‌گیر بامداد پنجشنبه (۲ آوریل) سمت و سوی متفاوتی را نشان می‌داد و فضای ناامید کننده‌ای را ترسیم می‌کرد. اما دوباره گفت‌وگو ادامه یافت. مذاکره چهار ساعته ظریف و کری سر انجام معادلات را تغییر داد و بن بست را شکست. به نظر می‌رسد در جلسه شورای امنیت ملی آمریکا اوباما تصمیم تازه‌ای گرفت و با عقب نشینی از مواضع قبلی و دادن امتیازات بیشتر به جمهوری اسلامی ایران قفل مذاکرات را گشود.در واقع اوباما با تاکید بر ارزش تفاهم اولیه در قیاس با جنگ و تداوم و گسترش تحریم‌ها نشان داد بین گزینه‌های شکست مذاکرات و انعطاف بیشتر، دومی را برگزیده است. او سرمایه گذاری زیادی بر روی توافق اتمی با ایران و به جا گذاشتن میراثی در رجحان دیپلماسی در حل تهدیدات کرده است. او در تداوم اقدام مشترک موقت ژنو دست به قمار بزرگی زد که آینده نشان می‌دهد تا چه میزان محاسبات و ریسک وی درست از کار در می‌آید.

دولت آمریکا تا پیش از آن بر روی مرحله‌ای بودن برداشت تحریم ها، ضرورت محدودیت در برنامه تحقیق و پژوهش هسته‌ای و میزان مجاز ذخیره سوخت هسته‌ای، اختلافات عمده‌ای با مواضع هیات مذاکره کننده هسته‌ای ایران داشت. اما در ساعت‌های آخر از این سخت گیری‌ها صرف نظر کرد.

هنوز دلایل همراهی دولت فرانسه با دیدگاه مصالحه‌جو معلوم نیست. پاریس قبلا بیشترین فاصله را در مذاکرات ۱+۵ با تهران را داشت. اما می‌توان حدس زد که ریسک عدم همراهی با اکثریت و همچنین فشار اتحادیه اروپا فرانسه را به تجدید نظر وا داشت.

ابهامات

هنوز تضمینی وجود ندارد که توافقات اولیه به توافق جامع کامل منتهی شود. متن‌هایی که در حاشیه تفاهم مشترک به عنوان محور‌های کلی و چهارچوب توافق جامع از سوی ایران و آمریکا منتشر شده است از لحاظ شکل و محتوی متفاوت هستند. درجه تفاوت نیز قابل ملاحظه است. همچنین تفسیر هیات‌های مذاکره کننده ایران و آمریکا نیز همسان نیست. اما بر مبنای بیانیه مشترکی که قرائت شد می‌توان پیش‌بینی کرد که مسیر توافق جامع به میزان زیادی هموار شده و توافق جامع هسته‌ای تا ۱۱ تیر ماه ۹۴ از بخت زیادی برای تحقق برخوردار است تا به مناقشه ۱۲ ساله اتمی ایران پایان دهد.

البته از آنجایی که توافقی پایدار حاصل نمی‌شود برای آنکه در تمامی مسائل توافق حاصل گردد باید منتظر ماند که در سه ماه آینده چه اتفاقاتی رخ می‌دهد. متن‌های منتشر شده در خصوص چارچوب کلی و بیانیه مشترک به عنوان کف توافقات از ابهاماتی برخوردار است، اما باز این خوش‌بینی وجود دارد که موانع اصلی برطرف شده است.

هنوز معلوم نیست فرایند برداشته شدن تحریم‌ها چیست و سازوکار برای ارزیابی حسن اجرای توافق چگونه پیش‌بینی شده است. یکی از محور‌های اصلی که هنوز جزئیات آن تدوین نشده بازرسی‌ها است که فصل مهمی از توافق را تشکیل می‌دهد. همچنین نقش آژانس بین المللی اتمی نیز کامل روشن نشده است. اما بازرسی‌ها افزایش زیادی یافته و تاثیر زیادی بر سرنوشت نهایی مذاکرات و همچنین تداوم توافق در بازه‌های زمانی مورد نظر دارد.

ادعای وزیر خارجه آمریکا

بر مبنای تعریف جان کری ایران پذیرفته است برای ده سال تعداد سانتریفوژ‌های مجاز و فعالش را به ۶۰۶۰ از نوع آر۱ (R-1) تقلیل دهد. همچنین دخیره مجاز اوارنیوم نیز ۳۰۰کیلوم گرم و درجه غلظت غنی سازی نیز ۳.۶۷ درصد تعیین گشته است. ایران از سانتریفوژ‌های نوع ای آر۲، ۴، ۵، ۶و ۸ برای حداقل ده سال استفاده نمی‌کند و برای ۱۵ سال نیز سانتریفوژ جدید نصب نمی‌کند. ادامه فعالیت‌های هسته‌ای ایران بعد از محدودیت‌های ده ساله و ۱۵ ساله نیز معلوم نیست و موکول به تعریف سازو کار‌های جدیدی در چارچوب رضایت متقابل شده است.

ادعای وزیر خارجه ایران

اما جواد ظریف اعتبار ادعای تیم هسته‌ای آمریکا را رد کرده است. بر مبنای تعریف تیم هسته‌ای ایران امکان استفاده از تمامی انواع سانتریفوژ‌های موجود ایران در عرصه تحقیقات تایید شده است. همچنین بر اساس بیانیه مشترک ایران توانسته است در ازاء کاهش ابعاد و وسعت برنامه هسته‌ای، ساختار آن برنامه را حفظ کند، فعالیت‌های تحقیقاتی اتمی تا حد زیادی ادامه یابد، تحریم‌ها تقریبا یک جا برداشته شود، تاسیسات فردو تعطیل نشود، راکتور آب سنگین اراک با تغییر فناوری به فعالیت ادامه دهد، محموله‌های اورانیوم غنی شده از کشور خارج نشود، از برخی کمک‌ها و انتقال تکنولوژی پیشرفته هسته‌ای در مصارف صلح آمیز برخوردار گردد و اورانیوم خام به راحتی در ازاء رقیق ساختن ذخیره سوخت هسته‌ای افزون بر مازاد دریافت نماید. تعهدات جدید ایران پذیرش داوطلبانه پروتکل الحاقی، عدم غنی سازی اورانیوم در سایت فردو، پذیرش محدودیت‌هایی کم دامنه در تحقیقات اتمی و غیر فعال سازی و برچیدن تقریبا ۱۳ هزار سانتریفوژ موجود و کاهش ذخیره سوخت هسته‌ای ده تنی به سیصد کیلوگرم است.

هم عقب‌نشینی، هم موفقیت

با فرض صحت ادعای تیم هسته‌ای ایران و گزارش‌های جانبی می‌توان گفت در دوره مذاکرات مربوط به توافق جامع هسته ای، حکومت ایران برد بیشتری یافته است. البته کلیت تفاهم اتمی حالت برد- برد را دارد و اگر سابقه دوازده ساله در نظر گرفته شود، حکومت ایران و بخصوص رهبری و نیرو‌های همسو عقب نشینی‌های آشکاری داشته‌اند اما توانسته‌اند ساختار هسته‌ای موجود را در چارچوب بین المللی مشروع و قانونی سازند.

این موفقیت برای حکومت در خور توجه است و در اصل تفاهم اولیه که مبنای توافق جامع محتمل است با تعریف توافق خوب از سوی رهبری جمهوری اسلامی تطبیق دارد. اگر چه این توافق کف و حداقل خواست او بوده است.

اگر توافق به خوبی پیش برود دولت اوباما نیز توانسته است پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و گسترش در حوزه فعالیت‌های حساس را متوقف سازد. اما با توجه به نامعلوم بودن روش‌های تشخیص حسن اجرای توافقات و ساز و کار تعلیق و یا الغاء تحریم‌ها نمی‌توان داوری کرد که آیا دولت آمریکا توانایی حفظ اهرم بازدارنده تحریم‌های موجود را دارد و یا از دست داده است.

البته با توجه به تعهدات اعلام شده برای ایران که هنوز قطعیت آنها معلوم نیست فرایند برداشته شدن تحریم‌ها بلافاصله انجام نخواهد شد و یک بازه زمانی چند ماهه را در بهترین حالت شامل خواهد شد. دولت روحانی در آستانه موفقیت بزرگی قرار گرفته است در این موفقیت بین بخش مسلط حکومت و دولت اعتدال همپوشانی وجود دارد. شکاف در هیات حاکمه آمریکا بیشتر است. اوباما با هشدار به کنگره در خصوص اختلال در مذاکرات به استقبال نزاعی رفت که بزودی در عرصه سیاسی آمریکا شروع خواهد شد.

چشم‌انداز

یکی از پارامتر‌های مهم در تعیین سرنوشت نهایی توافق جامع هسته‌ای چگونگی فرجام رویارویی کاخ سفید و کنگره در پذیرش توافق اتمی پایدار خواهد بود. پارامتر مهم دیگر رویکردی است که دولت‌های اسرائیل و عربستان سعودی خواهند داشت. البته همانطور که اوباما و ظریف تاکید کردند در حوزه‌های دیگر بی اعتمادی بین ایران و آمریکا برطرف نشده و فعلا توافقی در دیگر عرصه‌های مناقشه صورت نخواهد گرفت.

روند مذاکرات تا یازده تیر فرجام نهایی کار را روشن خواهد ساخت. ولی لوزان دو نقطه عطف در تاریخ منازعه ۱۲ ساله و بخصوص مذاکرات ۱۸ ماهه بعد از علنی شدن نرمش قهرمانانه بود. اگر چه اسم تفاهم غیر الزام آور بر خروجی این دوره از مذاکرات گذاشته شد اما عملا صورتبندی دو مرحله‌ای توافق جامع بعد از تمدید شش ماهه مذاکرات وین تحقق یافت و بیانیه مشترک، که تبعاتی به مراتب بیشتر از یک اعلامیه توضیحی دارد، چارچوب کلی توافق جامع را تدوین کرده است.