مذاکرات هسته‌ای و زنان: از اشتون تا موگرینی

در مذاکرات هسته‌ای لوزان سوئیس که به تعیین چهارچوب توافق نهایی میان ایران و گروه ۵+۱ انجامید، زنان حضور پررنگی در حوزه‌ها و رتبه‌های مختلف سیاسی و خبرنگاری داشتند تا جایی که مشارکت سیاسی آن‌ها در سطح بین‌المللی «قدرتمند» و «چشم‌گیر» توصیف شده است. این میزان حضور در یک رویداد حساس و بزرگ سیاسی در تاریخ معاصر جهان کم‌سابقه است و فصل جدیدی را در معادلات سیاسی جهان گشوده است.

 زنان، مذاکره‌کنندگان قوی این سال‌ها

تعداد زنان حاضر در مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب، از سال ۲۰۱۳ مورد توجه‌ رسانه‌های غربی قرار گرفت. آن‌چه در این نوع مذاکرات مرسوم نبود و به ویژه برای ایرانیان تازگی داشت حضور چند زن در سطوح بالای مذاکرات بود.

«اشتون» تنها یکی از سه زن پرنفوذی بود که از مذاکره‌کننده‌های اصلی گروه «۱+۵» به حساب می‌آمد. معاون «اشتون»، «هلگا اشمیت» مدیر سیاسی آلمان بود که با «علی باقری»، معاون «سعید جلیلی» رئیس هیات مذاکره کننده ایران دیدار می‌کرد و رئیس هیئت آمریکایی نیز «وندی شرمن» معاون وزیر خارجه در امور سیاسی بود که نامش در مذاکرات فروردین ماه در استانبول، پس از آنکه که گفته شد او از مذاکره‌کنندگان ایران خواسته تا گفت‌وگوهایی دوجانبه و رودررو داشته باشند، بیشتر مطرح شد. در مقابل اما جلیلی این درخواست را رد کرد.

حضور زنان در مذاکرات هسته‌ای این سال‌ها اما حاشیه‌هایی هم به همراه داشت. از‌‌ همان آغاز مذاکرات، حضور زنان سیاست‌مدار در مقابل مردان سیاست‌مدار ایران، در میان قشرهایی از مردم به تمسخر کشیده شد و عده‌ای شروع به ساختن ساختن جوک‌های جنسی درباره زنان حاضر در مذاکرات کردند. کا‌ترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در شرایطی مذاکرات نمایندگان گروه ۱+۵ با ایران را پیش می‌برد که در تعامل با طرف ایرانی به دلیل جنسیتش با چالش‌ روبه‌رو می‌شد.

همان زمان سایت‌های ایرانی به نقل از اندیشکده «شورای آتلانتیک»، تحلیلی منتشر کردند که جنسیت مذاکره‌کنندگان را «دلیل» انتخاب آن‌ها می‌دانست.

در ژانویه‌ ۲۰۱۱، زمانی‌که کا‌ترین اشتون٬ مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و سعید جلیلی، مذاکره‌کننده‌ هیات ایرانی بود، رسانه‌های ایران تصاویری سانسور شده از ملاقات‌ آن‌ها منتشر کردند. در این تصاویر، گردن اشتون سانسور و پوشانده شده بود. این مساله هرچند مورد اعتراض او قرار گرفت اما مسوول سیاست خارجی اتحادیه‌ اروپا در پی این اتفاق پوشش خود را تغییر داد و از لباس‌های پوشیده‌تری استفاده کرد. در عکس‌ها به نظر می‌رسید که او به عمد دور‌تر از طرف ایرانی می‌ایستد یا دست خود را به پشت می‌برد تا جلوی هرگونه تماس فیزیکی را بگیرد.

 از حضور نمایشی تا نمایش اقتدار

در مذاکرات لوزان، تعداد زنان هیات مذاکره‌کننده‌ آمریکا به مراتب بیشتر از دیگر هیات‌های اروپایی و آسیایی بود. علاوه بر فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه‌ اروپا، هلگا اشمید، معاون او، وندی شرمن، نماینده آمریکا و ماری هاوس، سخن‌گوی این کشور از جمله زنانی بودند که بالا‌ترین رتبه‌های سیاسی را داشتند. سخنگوهای فرانسه و انگلیس نیز زن بودند اما به توصیف برخی، حضور چشم‌گیری نداشتند. چهره‌ دیگر هیات‌ها اما مردانه بود.

کامبیز فروهر، خبرنگار بلومبرگ که در این مذاکرات حضور داشت مشارکت سیاسی زنان آمریکایی را «قدرتمند» توصیف می‌کند و از وندی شرمن به عنوان «سرسخت‌ترین» مذاکره‌کننده نام می‌برد: «در مقابل او در هیات ایرانی، عباس عراقچی و مجید تخت‌روانچی حضور داشتنند. شرمن به واقع برنامه‌ها را مدیریت می‌کرد. نفرات اول و دوم هیات اروپایی هم موگرینی و اشمید بودند. شغل‌های زنان در هیات آمریکایی تزیینی نبود. برنامه‌ریزی می‌کردند و افراد زیادی را تحت مدیریت خود داشتند. در این سو قدرتمندی زنان را می‌دیدی اما در سوی ایرانی٬ روسیه و چین مردسالاری حاکم بود.»

توصیف خبرنگار بلومبرگ از زنان در دیگر هیات‌های مذاکره‌کننده چنین است: «زنی که همراه هیات چین بود، مترجم بود. روس‌ها هیچ زنی به همراه نداشتند. دو زنی که در هیات انگلیس بودند، نقش خاصی نداشتند؛ ما را به اتاقی می‌بردند تا مردی وارد شود و برایمان صحبت کند. زنان در هیات‌های فرانسه و آلمان نیز قدرتمند ظاهر نشدند. تاجایی که باید از آن‌ها پرسید چرا تا این اندازه ضعیف بودند؟ کشورهایی که خودشان در زمینه‌ برابری حرف برای گفتن دارند، چرا در سطح مشارکت سیاسی ضعیف عمل می‌کنند؟»

همزمان با پایان یافتن مذاکرات هسته‌ای در لوزان، برخی رسانه‌ها از حضور یک زن ایرانی در هیات مشاوران باراک اوباما خبر دادند. آنها اعلام کردند سحر نوروززاده که از اعضای تیم مشاوران امنیت ملی رییس جمهور ایالات متحده است، یک شب مانده به پایان مذاکرات هسته‌ای لوزان از جمله افرادی بوده که در گفت‌و‌گو و مشورت ویدئویی باراک اوباما با جان کری و ارنست مونیز حاضر بوده است.

برخی رسانه‌های آمریکایی به تصوی او کنار سفره هفت سین آغاز سال نو در هتل محل مذاکرات هسته‌ای لوزان اشاره کرده‌اند که در آن در حال توضیح این سفره به جان کری وزیر امورخارجه آمریکاست. نوروز‌زاده مسئول بخش ایران شورای امنیت ملی آمریکا معرفی شده، ادعایی که نمی‌توان آن را قطعا تایید کرد.

  رسانه‌ها، زنان و پوشش مذاکرات

اگرچه دستیابی به اخبار مربوط به جزییات مذاکرات برای رسانه‌ها بسیار دشوار بود٬ اما حضور زنان از نگاه عکاسان و حاضران در این مذاکرات پنهان نماند.

در این میان عکسی از محافظ سوییسی هیات ایرانی که یک زن بود در شبکه‌های اجتماعی بحث به راه انداخت و برخی آن را «استفاده ابزاری از زنان» خواندند. رفتار «خشن» او خصوصا در دو روز اول مذاکرات، مورد اعتراض بسیاری قرار گرفت؛ رفتاری که توام با «توهین» و «برخورد فیزیکی» توصیف شده است. همچنین در تصوری دیگر که در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد٬ جان کری مشغول مذاکره با سه زن بود.

اما این تنها تصویر زنان حاضر در مذاکرات و خبر‌هایشان نبود ک منتشر شد. بخش مهمی از اخبار و گزارش‌های این مذاکرات حساس را خود زنان تولید کردند.

اگرچه نزدیک به دو سال است که زنان خبرنگاران ایرانی در مذاکرات هسته‌ای حضور پررنگی دارند اما امسال تمام رسانه‌های اصلی نیز در تیم خود زنی به همراه داشتند. اندره‌آ میشل از شبکه‌ ان‌بی‌سی که بالا‌ترین رتبه‌ را در این شبکه داراست، یکی از زنان خبرنگار حاضر در این مذاکرات بود. خبرنگاران شبکه‌های سی‌ان‌ان٬ فرنس ۲۴،  تهیه‌کننده‌ تلویزیون رویترز، ای‌افبی و بلومبرگ از جمله‌ رسانه‌هایی بودند که در تیم خبری خود زنی به همراه داشتند. این مساله در رسانه‌های فارسی زبان داخل و خارج از ایران نیز دیده شد و زنان در تیم‌های خبری خبرگزاری‌های داخلی ایران مانند «فارس»، «ایرنا» و «مهر» حضور داشتند. اغلب خبرنگاران تلویزیونی اما از میان مردان انتخاب شده بودند.

با وجود حضور پرشمار خبرنگاران زن و نقش مهم آن‌ها در اطلاع رسانی، تحمل این حضور برای همه آسان نبود. به عنوان مثال در مذاکرات لوزان شبهه‌هایی درباره‌ زنان خبرنگاری که اخبار را سریع‌تر به دست می‌آوردند وجود داشت. برخی از خبرنگاران مرد معتقد بودند که نزدیکی این خبرنگاران با هیات‌های اروپایی و آمریکایی در موفقیت آن‌ها نقش دارد. برخی هم موفقیت آن‌ها را مرهون رسانه‌شان می‌دانستند و به اینکه این خبرنگاران به واقع زنانی تاثیرگذار هستند، تردید وارد می‌کردند.

کامبیز فروهر، خبرنگار بلومبرگ درباره‌ عوامل دخیل در انتخاب زنان خبرنگار برای پوشش مذاکرات هسته‌ای که حوزه‌ای تخصصی‌ست می‌گوید که برای رسانه‌های غربی جنسیت خبرنگار مطرح نیست: «اگر خبرنگاری در این حوزه باشید٬ شما را برای پوشش خبری در نظر می‌گیرند. کسی به فکر این نیست که خانم باشد این خبرنگار یا آقا. زنان بسیاری حوزه‌ حرفه‌ای‌شان امورخارجه است و امروز روی ایران کار می‌کنند و روزی دیگر نیجریه را پوشش می‌دهند؛ مانند رویترز. خبرنگارانی که اخبار وزارت خارجه‌ آمریکا را پوشش می‌دهند و همیشه همراه با جان کری هستند، بر اساس حوزه کاری‌شان انتخاب می‌شوند نه جنسیت‌شان. به علاوه در رسانه‌های غربی قوانین سختی برای جلوگیری از تعرض جنسیتی وجود دارد. برای هر رفتاری ممکن است که در معرض اتهام قرار بگیری. به همین دلیل برای در خطر نیفتادن، همه بسیار رعایت می‌کنند.»

او که خود در سال ۲۰۱۳ درباره‌ حضور چشم‌گیر زنان خبرنگار ایرانی برای پوشش مذاکرات هسته‌ای یادداشتی نوشته است، می‌گوید که در لوزان نزدیک به ۴۰ درصد خبرنگاران زن بودند اما این حضور برای غربی‌ها «عادی» ‌شده است؛ چراکه «در رسانه‌های غربی مساله‌ حضور زنان مطرح نیست. برای شما عادی ا‌ست که زنان زیادی را در این حوزه مشاهده کنید.»

با وجود پررنگ‌تر شدن نقش و حضور زنان در عرصه سیاست بین‌المللی اما زنان ایرانی همچنان با چالش حضور در خطوط مقدم مواجه‌اند. آن‌ها این بار اگرچه در گروه‌های خبری روایتگر یک معامله بزرگ جهانی بودند اما باز هم به پشت میزهای مذاکره راهی نیافتند.