چرا با «مقدسات» شوخی می‌کنید؟

"... جبرییل! تو سر کوچه باش.
میکاییل! تو ته کوچه باش.
من و اسرافیل هم وسط کوچه می‌ایستیم."
...                                                                                                                                                                                    طرح به دام انداختن آیت‌‌الله احمد جنتی توسط عزراییل!

مدت‌هاست که انتشار جوک و مطالب طنز در بین استفاده‌کنندگان از تلفن‌های همراه، در قالب پیام کوتاه (پیامک) رواج دارد. علاوه بر پیام کوتاه اما این روز‌ها به مدد فناوری ارتباطات، جوک‌هایی که پیش از این دهان به دهان می‌گشتند، حالا به سرعت در نرم‌افزار‌های ارتباط جمعی مانند وایبر، واتس‌آپ، لاین و ... منتشر می‌شوند.

با وجود تلاش‌های حکومت در ایران برای تزریق اندیشه‌ها و باورهای دینی به نسل‌های جدید، بازار تولید و انتشار جوک‌‌های مذهبی و به سخره گرفتن مقدسات دینی، در کنار شوخی با مسائل سیاسی در جامعه ایران، داغ است. بررسی محتوای جوک‌های مذهبی نشان‌دهنده شیوه‌ای از شوخی، همراه با ابراز نوعی از بیزاری، بی‌تفاوتی و بی‌اعتمادی به اعتقادات دینی و کاست حاکم (روحانیت) است.

البته به سخره گرفتن و بی‌اعتبار کردن پایه‌های اعتقادی و ایدئولوژیک جمهوری اسلامی، از‌‌ همان روزهای نخست پس از استقرار این حکومت در میان شهروندان ایرانی آغاز شد که تا امروز ادامه دارد.

تارنمای نیروی انتظامی، دهم اسفندماه ۱۳۹۳ به نقل از حسن ذوالفقاری، مدیر گروه آموزش زبان و ادب فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، محتوای ۲۹ درصد پیامک‌های کاربران ایرانی را "طنز" اعلام کرد که بیشتر از سوی پسران ارسال می‌شود.

در این گزارش نیروی انتظامی آمده است که کاربران ایرانی از پیامک بیشتر برای تفریح و سرگرمی استفاده می‌کنند. پیامک‌هایی که بیشتر جوک‌های سیاسی، قومی، جنسی و بعضاً توهین و تمسخر هستند.

کاربران ایرانی نرم‌افزار‌های ارتباط جمعی، در شمار فعال‌ترین کاربران در حوزه ارسال پیام کوتاه هستند. معاونت اجتماعی نیروی انتظامی آمار ارسال پیامک بین کاربران ایرانی را نزدیک به ۶۵ میلیون ارسال در روز اعلام کرده است.

جوک‌های ضد دینی و بی‌اعتبار کردن مسائل عقیدتی

برخی از کاربران، افزایش تولید و انتشار جوک‌های ضد دین را نشان‌دهنده‌ بی‌اعتبار شدن مسائل عقیدتی و بی‌توجهی مردم به نماد‌ها، آداب و شخصیت‌های مذهبی و اسلامی می‌دانند.

بخشی از این لطیفه‌ها در مورد شخصیت‌های سیاسی نظیر احمد جنتی یا با موضوع نماز و روزه در وایبر و فضای مجازی منتشر می‌شوند که البته به بهانه هر مناسبت، نظیر آغاز ماه رمضان یا سالگرد درگذشت روح‌الله خمینی، محصولات تازه‌ای تولید و منتشر می‌شوند. کما اینکه ایرانی‌های حاضر در فضای مجازی چندی پیش به سرعت جوک‌هایی درباره تفاهم‌نامه لوزان و موضوع آزار جنسی دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده تولید و در قالب پیامک‌هایی منتشر کردند.

احمد جنتی اما لطیفه‌ها درباره خودش را یک "توفیق" می‌داند. او در گفت‌وگویی با ارگان خبری ستاد نماز جمعه تهران در سال ۹۱ گفته بود: «این موضوع قطعا برای من یک توفیق است. به نظر من اگر کسانی که تخریب می‌کنند حزب‌اللهی باشند، نماز شب‌ خوان باشند، آدم باید در خودش شک کند. اما اگر افراد بی مبالات تخریب می‌کنند، این اتفاقا مایه خوشحالی است.

جنتی در این گفت‌و‌گو تاکید کرده بود که از نظر جسمی، غیر از مساله سن، بیماری و ناراحتی خاصی ندارد: «مساله من فقط کهولت سن و عوارض ناشی از آن است.»

مجتبی واحدی، سردبیر سابق روزنامه آفتاب یزد اما در گفت‌و‌گو با رادیو زمانه جوک‌هایی را محور صحبت‌هایش قرار می‌دهد که با موضوع مقدسات دینی در فضای مجازی به خصوص وایبر، دست به دست می‌شوند.

او در این‌باره می‌گوید: «نگاهی که به این مطالب می‌شود، نگاه درستی نیست. حاکمیت همواره تلاش کرده است برای کاربران شبکه‌های مجازی تصمیم بگیرد.»

به گفته واحدی، اینکه صحبت کردن بنده‌های خدا با خدا درست است یا نه، یا این‌که شوخی کنند، نوع کلام‌شان خودمانی باشد یا خیلی جدی باشد یا هر چیز دیگری، به کسی جز خود خدا ارتباطی ندارد.

این فعال سیاسی در ادامه می‌گوید: «همه ما داستان موسی و شبان به روایت مولانا را از مدرسه به یاد داریم. توجه کنید به نوع کلماتی که شبان در آن شعر برای ارتباط با خدا به کار می‌برد و در واکنش به اعتراض موسی، خدا به او که پیامبر اولوالعزمش است می‌گوید که "بنده ما را ز ما کردی جدا" و اجازه بده هر طور راحت است با ما صحبت کند.»

واحدی مدعی است کسانی که خدا را قبول دارند، معمولا این چارچوب‌ها و قالب‌های من درآوردی که بعضی‌ها درست کرده‌اند را قبول ندارند.

او در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «البته در سال‌های اخیر شاهد بوده‌ایم برخی افراد که زورشان به بندگان خدا نمی‌رسد، دارند ماجرا را سر خدا خالی می‌کنند و شوخی‌ها و حرف‌هایی می‌زنند که در واقع انتقام‌گیری از رفتارهای برخی از بنده‌های خداست و در واقع بالایی را می‌شکنند تا پایینی ابهت نداشته باشد.»

جوک‌‌ها و پیام‌های کوتاه تلفن‌های همراه فارسی زبانان اما در چند سال اخیر معمولا بیشتر دربرگیرنده مسائل جنسی، قومی و مشکلات اقتصادی و اجتماعی شهروندان بوده است تا به سخره گرفتن مسائل مذهبی نظیر نماز و روزه و برخی از امامان شیعه و پیامبران.

جوک‌، ایرانی‌ها، علم‌گرایی

شاهین زینالی، کارمند ۴۰ ساله شاغل در یک شرکت خصوصی در تهران است. او معتقد است که دین و مذهب برای جامعه ایران نهادی تاثیرگذار و مفید است، هر چند خودش مشکل چندانی با شوخی‌ها و جوک‌های مذهبی ندارد.

او با اشاره به رد و بدل شدن جوک‌های مذهبی در بین بسیاری از افراد مذهبی، به رادیو زمانه می‌گوید: «به نظر نمی‌رسد این شوخی‌ها منجر به تضعیف پتانسیل مذهبی در جامعه یا دور شدن افراد از مذهب شده باشد. برای نمونه همین افراد مذهبی، خودشان شاید بیشتر از سایرین با مسائل دینی و عقیدتی شوخی می‌کنند. بهتر است بپرسیم چطور برخی از این افراد با مسائل مذهبی چنین شوخی‌هایی می‌کنند؟»

زینالی یکی از علل گسترش شوخی‌های مذهبی را کمرنگ شدن تعصب و قشری‌گرایی در جامعه می‌داند و می‌گوید: «مدت‌هاست که خلق و خوی عده زیادی از مردم ایران تغییر کرده است. مذهب هم مشمول این تغییرات شده است.»

محمد، ۳۲ ساله و کارمند یکی از کتابخانه‌های تهران، عدم تطبیق زندگی شخصیت‌هاى دینى و مذهبى با علم و منطق امروز را دلیل عمده گسترش جوک‌های مذهبی می‌داند و می‌گوید: «بشر امروزى بیشتر به سمت علم‌گرایی پیش می‌رود و اغلب آموزه‌های مذهبى با علم امروز مغایرت دارند.»

این کارمند تهرانی هم اغلب انتقال‌دهندگان جوک‌های مذهبی را خود افراد مذهبی می‌داند و می‌گوید: «اعتقادات مذهبی و دینی از کودکى درون این قبیل افراد رشد کرده و تبدیل به یک باور و ایمان شده. از طرفى جایگزینى نیز براى باور آن‌ها تعریف نشده است هر چند این افراد‌ گاه با این باور‌ها دچار تضاد می‌شوند.»

محمد معتقد است که ارسال جوک‌های جنسی و مذهبی ارتباط چندانی به مباحث اعتقادى ندارد. او کاربرد جوک‌هاى مذهبی را در همه جاى دنیا مرسوم می‌داند و می‌گوید: «در مجموع می‌توان گفت که در بین افراد مذهبی مقوله‌هاى سکسى جذابیت بیشتری دارد چون در دین اسلام هم توجه ویژه‌ای به این مقوله شده است.»

آرش، گرافیست ۳۳ ساله ساکن اصفهان هم روحیه طنز و شوخ طبعی شهروندان ایرانی را یکى از دلایل مهم رواج و انتقال جوک‌های با مضامین مختلف می‌داند. او به رادیو زمانه می‌گوید: «این‌که ایرانی‌ها جوک‌های جنسی و مذهبی برای هم تعریف نکنند و نفرستند، تقریبا غیر‌ممکن است. گرچه این جریان ممکن است پس از یک دوران گذار سپری شود یا از شدت آن کاسته شود.»

به نظر می‌رسد فاصله گرفتن نسل جوان ایرانی از آرمان‌ها و چشم‌انداز‌های اعتقادی نسل‌های پیشین در طول سال‌های گذشته، بیانگر شکستن هاله و تابوی تقدس مسائل دینی در میان این نسل است هرچند حاکمیت سال‌ها برای جلوگیری از بحران مشروعیت، اقتدار، نفوذ و هویت خود بر گسترش موج مسلمان سازی و حفظ و بقای مسائل دینی در بین این نسل و تمامی ارکان جامعه تاکید داشته است.