نشست پاریس و کلاف درهم پیچیده مبارزه با داعش

نشست یک روزه پاریس در شرایطی خاتمه یافت که نتوانست سایه ابهام را از موفقیت‌آمیز بودن ائتلاف ضد داعش دور کند. در این نشست که با حضور نمایندگان ۲۵ کشور جهان و در غیاب مقامات دولت‌های ایران، روسیه و سوریه برگزار شد، راهبرد و طرح مشخصی برای ادامه نبرد علیه داعش ارائه نشد.

در این نشست، توافقاتی در زمینه افزایش کمک‌های نظامی، اطلاعات نظامی و هماهنگی بیشتر با دولت عراق صورت گرفت و دولت‌ها تعهد کردند تلاش‌های خود در این زمینه را دو برابر کرده و به‌ویژه سعی کنند با اقدامات نظارتی بیشتر، مسیر پیوستن جنگجویان به داعش و همچنین فروش نفت در بازار سیاه را مسدود سازند.

دولت آمریکا اعلام کرد تجهیزات نظامی بیشتر از جمله موشک‌های ضد تانک در اختیار ارتش عراق می‌گذارد. پنتاگون هم گفت دو هزار موشک آر تی ۴ در اختیار دولت عراق گذاشته است؛ موشک‌هایی که برای خنثی سازی عملیات انتحاری با استفاده از زره‌پوش و خودرو های نظامی به کار می‌روند.

نارضایتی نخست وزیر عراق

اما توافقات فعلا در حد حرف است و تحقق عملی آنها روشن نیست. حیدر العبادی نخست وزیر عراق پیش از نشست، ناخرسندی خود را از اقدامات ناکافی ائتلاف جهانی اعلام کرد. او گفت که نسبت به اراده ائتلاف تردیدی ندارد، اما وعده‌ها و حرف‌ها با عمل تناسب نداشته‌اند.

از دید العبادی دلیل شکست اخیر ارتش عراق و از دست دادن رمادی، محصول ضعف تسلیحاتی و همچنین عدم دسترسی به اطلاعات نظامی بود. او در واکنش به انتقاد وزیر دفاع آمریکا که ارتش عراق را فاقد اراده لازم در جنگ با داعش داننسته بود، گفت نیروی هوایی آمریکا اطلاعات ضروری برای تشخیص موقعیت را در اختیار ارتش عراق نگذاشته است.

نخست‌وزیر عراق کوشید تا از نشست فرانسه تضمین‌های لازم برای حمایت‌های بیشتر دریافت کند. همچنین خواستار حل مشکل تحریم ایران و روسیه برای گرفتن سلاح‌های نظامی از این کشورها شد. امری که به نظر می‌رسد حداقل در کوتاه‌مدت راه‌حلی ندارد.

دستاورد نشست پاریس

نتیجه مشخص نشست پاریس، هم‌نظری حاضران در طولانی بودن جنگ با داعش و پیوند صلح در عراق با انتقال قدرت در سوریه، و آشتی ملی و حل منازعات قومی و مذهبی در عراق بود. لوران فابیوس نخست وزیر فرانسه به صراحت اعلام کرد که شکست داعش بدون کنار رفتن بشار اسد از قدرت و آشتی ملی در عراق و پایان دادن به کشمکش‌های فرقه‌ای صورت نخواهد پذیرفت. او جنگ علیه داعش را پیکاری طولانی توصیف کرد و خواهان تشکیل گارد ملی در عراق شد.

اما شرطی که فابیوس تعیین کرد و دیگر دولت‌های حاضر در نشست نیز آن را تایید کردند، تاثیری پارادوکسیکال دارد. بر روی کاغد این طرح می‌تواند آغاز عقب راندن داعش به وضعیت قبل از فتح موصل باشد اما در عمل، نه تنها با تنگناهای زیادی روبروست، بلکه خود می‌تواند به استمرار وضع موجود و گسترش داعش بیانجامد.

قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای که نقش مهمی در بحران سوریه و عراق دارند، اهداف و سیاست راهبردی واحدی ندارند. شکاف بزرگ موجود، عملا ظرفیت مبارزه با داعش و هماهنگی در تضعیف آن را با چالش جدی مواجه ساخته است.

موضع ایران و روسیه

ایران و روسیه که در نشست پاریس حضور نداشتند، تعریف دیگری از پیکار با داعش دارند. جمهوری اسلامی ایران، شکست داعش را در چارچوب پیشروی نیرو های شیعی در عراق و تثبیت بشار اسد دنبال می‌کند. اما ترکیه، عربستان سعودی، قطر و تا حدی مصر، اولویت در عراق و سوریه را نبرد با داعش نمی‌دانند و تضعیف این گروه را درشرایطی عملا دنبال می‌کنند که حکومت سوریه تغییر یافته و در عراق نیز نیرو های سنی سهم بیشتری در دولت بگیرند و از نفوذ جمهوری اسلامی نیز کاسته شود.

غرب اگر چه در سوریه و عراق با بلوک عربستان سعودی و ترکیه و متحدان منطقه‌ای آنها همسو است اما تنش‌زدایی هسته‌ای با حکومت ایران باعث می‌شود که همراهی مورد انتظار بلوک فوق را نداشته باشد و ناهماهنگی بین سیاست‌های منطقه‌ای و هسته‌ای، به کاهش تاثیرگذاری غرب در این زمینه بیانجامد.

عملیات هوایی آمریکا و موتلفان آن نیز تا کنون بازده لازم را نداشته است، اما با پرهیز دولت اوباما از گسترش حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه و مشارکت در نبرد زمینی، بعید به‌نظر می‌رسد تاثیرگذاری عملیات ائتلاف، افزایش ملموسی در ماه‌های آینده داشته باشد.

اهداف ماجراجویانه عربستان سعودی و ترکیه که در نهایت به دنبال تثبیت جایگاه خود در عراق و سوریه و گسترش نفوذ منطقه‌ای خود هستند، باعث شده تا فضای فعالیت برای داعش در چارچوب اهرم فشار مساعد شود. شکست و یا عقب‌نشینی داعش نیازمند مبارزه هماهنگ و تمام عیار نیروهای منطقه‌ای و دولت‌های عراق و سوریه است. اما وجود جبهه‌های درگیری دیگر در سوریه و عراق، اجازه شکل‌گیری چنین ائتلاف قدرتمندی را نداده است.

نشست پاریس ظرفیتی برای حل این مشکل ارائه نداد. دولت سوریه از یکسو جزء نیرو هایی است که جلوی پیشروی داعش را گرفته اما از سوی دیگر، خشونت گسترده و قساوت بی‌سابقه این دولت باعث شده تا سقوط اسد اهمیت بیشتری از مهار اسلام‌گرایان جهادی پیدا کند.

دولت‌های عربستان سعودی و ترکیه نیز حداکثر به مهار داعش رضایت داده‌اند اما با دیگر گروه‌های اسلام‌گرای جهادی و همسو با القاعده علیه بشار اسد همکاری دارند. از این‌رو رقابت منطقه‌ای در عراق، تاثیر منفی خود را بر پیکار با داعش گذاشته و اجازه نداده تا هم‌افزایی بین نیرو ها صورت بگیرد.

درتحولات اخیر منطقه علائمی مشاهده می‌شود که روسیه در حال تغییر راهبرد خود در سوریه است. عربستان سعودی و مصر و آمریکا می‌کوشند پوتین را نسبت به ضرورت کنار رفتن بشار اسد از قدرت راضی کنند اما جمهوری اسلامی هم‌چنان بر تداوم حمایت همه جانبه از دولت سوریه تاکید دارد و هر دو جناح حکومت ایران در این زمینه متفق القول هستند.

در صورت ادامه ضعف ارتش سوریه، روند عقب‌نشینی اخیر دولت سوریه هم تداوم خواهد یافت. منتها نیرویی که جایگزین شده و می‌شود، علی‌رغم تمهیدات ظاهری غرب، داعش و اسلام‌گرایان افراطی هستند. در این وضعیت هم‌پیوندی مبارزه با داعش با انتقال قدرت در سوریه، ضمن اینکه پیکار با داعش را پیچیده تر می‌سازد، احتمال تقویت موضع داعش و تحکیم تجزیه کنونی سوریه به نقاط چهار گانه را نیز در پی دارد.

تنها تشکیل ائتلافی از نیرو های میانه‌روی حزب بعث سوریه و بخش‌های معتدل مخالفان سوری می‌تواند این ریسک را از بین ببرد. اما واقعیت‌های موجود، تحقق چنین امکانی را با تردیدهای بسیار مواجه می‌سازد.

تشدید چندپارگی

مشکل دیگر چندپارگی در عرصه سیاسی عراق است. نشست پاریس و حضور العبادی، تنش‌ها در عرصه سیاسی عراق را افزایش داد. دولت اقلیم کردستان عراق نسبت به عدم حضور نماینده در نشست پاریس اعتراض کرد و این اتفاق را با توجه به نقش کردها در جلوگیری از پیشروی داعش در نقاط شمالی عراق، تصمیمی غلط و غیر منصفانه ارزیابی کرد.

نیروهای سنی عراق نیز موضع مشابهی اتخاذ کردند. شیخ جمال سالم الظاهری از رهبران قبیله زوبع عراق به مشروعیت‌زدایی از العبادی پرداخت و او را متهم کرد که آلت فعل جمهوری اسلامی ایران است. الظاهری گفت عراق نیازمند آشتی ملی و پیدا کردن راه‌حلی بر فراز شکاف‌های مذهبی و قومی است تا از شر داعش رهایی یابد اما «رهایی از خطر داعش نباید به گونه‌ای جلو برود که قاسم سلیمانی جایگزین آن شود.»

سلیم جبوری رئیس پارلمان عراق نیز در اظهاراتی مشابه، به انتقاد از عملکرد دولت عراق پرداخت و تصریح کرد وزارت دفاع عراق باید اداره جنگ در الانبار و بازپس‌گیری مناطقی که داعش آنها را اشغال کرده، بدون تکیه بر حشد شعبی (ائتلاف شبه نظامیان شیعه عراقی) به پیش ببرد.

توقعات دولت اقلیم کردستان در راستای تمایل به تجزیه این کشور و استقلال کردستان عراق بیان شده است. همچنین با توجه به اینکه حیدر العبادی نخست وزیر مشروع عراق است، مشروعیت زدایی از او نیز تعارض با روندهای سیاسی موجود در عراق را به نمایش می‌گذارد. این اظهار نظرها ضمن اینکه شدت اختلاف و تشتت در عرصه سیاسی عراق و نیرو های درگیر با داعش را نشان می‌دهد، دشواری شکست این گروه تروریست و طولانی بودن جنگ را نیز نمایان می‌سازد.

حیدر العبادی به دلیل تلاش برای مشارکت نیرو های سنی در دستگاه امنیتی عراق، و شکل دادن گروه‌های شبه‌نظامی سنی مورد انتقاد شیعیان تندرو در عراق قرار دارد. او می‌کوشد تا سیاست متوازنی را در مناسبات عراق یا ایران و عربستان سعودی در پیش بگیرد، ولی موفقیت این رهیافت معلوم نیست.

ضعف ارتش عراق، ناگزیر جلوگیری از پیشروی داعش و بازپس گیری مناطق اشغال شده را نیازمند استفاده از حشد شعبی می‌کند. شبه‌نظامیان شیعه، هم به لحاظ عددی بر ارتش عراق برتری دارند و هم از مهارت نظامی و انگیزه بیشتری برخوردار هستند. اما نقطه قوت آنها درعین نقطه ضعف نیز محسوب می‌شود. نگرانی از رفتار فرقه‌گرایانه آنها بعد از شکست داعش در مناطق سنی‌نشین و همچنین گسترش نفوذ شیعه‌گرایی در دولت عراق باعث شده تا اغلب سنی‌های عراق، مخالف وابستگی دولت عراق به آنها بشوند.

نقش سپاه قدس

شبه نظامیان شیعه در عراق، زیر کنترل دولت مرکزی قرار ندارند و بیشتر تحت تاثیر سپاه قدس هستند. آنها سیاستی متفاوت از العبادی را دنبال می‌کنند. جمهوری اسلامی نیز در پی تکرار الگوی حزب‌الله لبنان در عراق وتشکیل بلوک سیاسی- نظامی مشابهی است.

برافراشتن عکس‌های خامنه‌ای و ارتباطات قدیمی و نزدیک بین رهبران شبه نظامیان شیعه و مقامات سپاه پاسداران، این گمانه را قوت می‌بخشد که وفاداری نهایی آنها به نهاد ولایت فقیه در ایران است. عربستان و ترکیه نیز می‌کوشند تا بلوک سنی‌ها را در عراق تقویت کنند.

این تلاش‌های متعارض، با توجه به ریشه‌دار بودن مناسبات قبیله‌‌ای وعشیره‌ای در عراق و ارزش شمردن مقاومت در برابر دخالت دولت مرکزی، توان دولت عراق در برخورد با داعش را کاهش داده است.

در مجموع، نشست پاریس چشم‌انداز روشنی در مبارزه با داعش ترسیم نکرد اما اهمیت مهار داعش را به عنوان خطر منطقه‌ای با پیامدهای تخلف‌ناپذیر جهانی برجسته ساخت. همچنین اگر وعده‌های داده شده عملی شود، می‌توان انتظار داشت که حداقل پیشروی داعش در سوریه و عراق متوقف شود. تداوم وضعیت موجود منجر به فرسایشی شدن بیشتر جنگ، تقویت دیدگاه‌های مدافع تجزیه در عراق و سوریه  و استمرار دست به دست شدن مناطق عراق بین داعش و دولت مرکزی می‌شود.