آب مجازی یا آب پنهان چیست؟
ذخایر آب شیرین زمین بسیار محدود است. هر کس روزانه و به‌طور غیرمستقیم چند هزار لیتر آب مصرف می‌کند؛ آبی که لزوما به نظافت، پخت‌و‌پز یا رفع تشنگی مربوط نیست.
بابک نصیری
از مجموع آب‌های کره زمین تنها یک دهم درصد آن، آب شیرین و در دسترس انسان‌هاست. از کل آب‌هایی که سالانه در جهان مصرف می‌شود، ۷۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۰ درصد در بخش صنعت و فقط ۱۰ درصد برای مصارف خانگی به‌کار می‌رود. بدین ترتیب، صرفه‌جویی در بخشی که کمترین سهم را دارد راه حل مناسبی برای حل مشکل کم‌آبی نیست.
«آب مجازی» عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود. بحث «آب مجازی» توسط پژوهش‌گر بریتانیایی پرفسور جان انتونی آلن در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. از آن زمان تا کنون، پژوهش‌های او مورد توجه فراوان بخش‌های اقتصاد و سیاست قرار گرفته‌اند. در همین رابطه در سال ۲۰۰۸ جایزه معتبر آب استکهلم به او اهداء شد.
پرفسور هانس-گئورگ فرده، پژوهش‌گر کشاورزی معتقد است با در نظر گرفتن وضعیت آب در سراسر جهان، تنها با صرفه‌جویی در آب «مجازی» می‌توان ذخایر موجود را مدیریت کرد. این میزان مصرف را نمی‌توان با کنتور اندازه گرفت زیرا آب مجازی در بسیاری از محصولات مصرفی روزانه پنهان است.
به عنوان مثال در هر یک فنجان قهوه، ۱۴۰ لیتر آب پنهان است. این میزان کل آبی را در بر می‌گیرد که برای رشد و آبیاری و به بار نشستن گیاه قهوه بکار رفته است. البته قهوه به طور معمول در مناطقی کشت می‌شود که از نظر ذخایر آبی غنی هستند، اما خلاف این وضعیت در مورد محصولات دیگر مانند میوه‌های کمیاب و یا سویا صادق است که جهت مصرف دام از آفریقا و آمریکای لاتین به اروپا وارد می‌شوند. این وضع شامل توت‌فرنگی زمستانی هم می‌شود. پرفسور فرده می‌گوید پرهیز از اسراف را باید در این مسیر به جریان انداخت نه با تاکید بر صرفه‌جویی در کشیدن سیفون توالت!
یک تی‌شرت چقدر آب می‌خواهد؟
میانگین جهانی مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو ۱۵۴۰۰ لیتر، گوسفند ۱۰۴۰۰ لیتر، خوک ۶۰۰۰ لیتر و مرغ ۴۳۰۰ لیتر است. طی سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵ برای تولید گوشت گاو مصرف‌شده در سراسر جهان ۸۰۰ میلیارد متر مکعب آب مصرف شده است. مهم‌تر از میزان آب مصرفی، نوع آن (سبز یا آبی) است که بستگی به تغذیه (چرا در مرتع یا خوراک صنعتی) دارد. در مجموع اما بخش اعظم آب مصرف‌شده برای تولید گوشت گاو «آب سبز» است.
این مسئله در مورد تولید پنبه متفاوت است. یک کیلوگرم این ماده مورد نیاز صنعت پوشاک، در میانگین جهانی ۱۱ هزار لیتر آب مصرف می‌کند که نزدیک به نیمی از آن «آب آبی» و از ذخایر محدود کره زمین است و درصد «آب خاکستری» آن بالاست. برای کشت پنبه مورد نیاز یک تی‌شرت حداقل ۲۰۰۰ لیتر (بستگی به منطقه تولید) آب مصرف می‌شود. به این میزان باید آب مصرفی برای شستشوی پنبه و آماده‌سازی برای تولید پارچه، تهیه رنگ و غیره را هم اضافه کرد.
ردپای آب
آرین هوکسترا، پرفسور مدیریت آب در آغاز قرن حاضر تحقیقاتی را برای انستیتوی آموزشی آب یونسکو در هلند انجام داد و اصطلاح «ردپای آب» را مطرح کرد. ردپای آب تمامی آب مصرف شده توسط یک کشور، موسسه یا فرد را محاسبه می‌کند. ویژگی این طرح در آن است که اطلاعات مربوطه به مصرف آب برای تولید هر محصول را با جزئیات ارائه می‌دهد که به عنوان مثال چه میزان آب مصرف، تبخیر یا آلوده شده است. این اطلاعات می‌توانند همزمان مورد استفاده مصرف‌کننده و منطقه جغرافیایی تولید‌کننده قرار گیرند.
«ردپای آب» قصد دارد در مورد مصرف آب مجازی ترازنامه‌ای بین کشورها تدوین کند. هدف این طرح توجه به این امر است که کشورهای درگیر مشکلات کم‌آبی باید از صادرات آب مجازی بپرهیزند. از قضا همین کشورها در زمینه کشت قهوه، برنج، پنبه و دیگر محصولاتی که به آب فراوان نیاز دارند مشغولند. همچنین در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، میزان زیادی آب برای تولید محصولات صادراتی به کشورهای صنعتی مصرف می‌شود، آبی که در نهایت ساکنان محلی و کشاورزی داخلی به آن نیاز مبرم دارند.
تفکیک آب مصرف‌شده در دسته‌های مجزا می‌تواند برای ارزش‌گذاری‌های بعدی مفید باشد. «آب سبز»، بارش‌های آسمانی است که در خاک نفوذ کرده و توسط گیاهان جذب و تبخیر می‌شود، امری که سازگارترین روش با محیط زیست و برای تولید محصولات کشاورزی دارای اهمیت است. «آب آبی»، آب‌های سطحی و زیرزمینی است که به رودها و دریاچه‌ها باز نمی‌گردد، برای تولید و آبیاری مزارع به کار می‌رود و ذخایر آن در سطح جهان محدود است. «آب خاکستری» نیز آبی‌ست که در روند تولید، مانند استفاده از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها در کشاورزی و به شیوه‌‌های دیگر در صنعت آلوده می‌شود.
کم‌فایده بودن صرفه‌جویی
در اروپا، آلمانی‌ها به صرفه‌جویی در مصرف آب شهرت دارند؛ به طور نمونه ظرف‌های کف‌آلود را بدون آب‌کشی با دستمال خشک می‌کنند و هر از گاهی استفاده از حوله نمدار را جایگزین دوش گرفتن می‌کنند. هر چند این حد از صرفه‌جویی از نظر اقتصادی و محیط زیستی بی‌فایده است.
در آلمان مصرف روزانه آب به ازای هر نفر از ۱۳۲ لیتر در سال ۲۰۰۰ به ۱۲۱ لیتر در سال ۲۰۱۰ کاهش یافته، که الزاما موجب خشنودی اداره‌های آب و فاضلاب نشده است. علاوه بر مشکلات مربوط به افزایش سطح آب‌های زیرمینی، لوله‌های شبکه آب و فاضلاب فاقد حداقل جریان آب ضروری هستند. به همین دلیل هر از گاهی برای جلوگیری از فرسودگی و آلودگی لوله‌ها و پیشگیری از تولید گازهای بسیار بدبو و سمی، از طرف ادارات مربوطه آب وارد لوله‌ها می‌شود. بهایی که نهایتا مصرف‌کنندگان صرفه‌جو آن را می‌پردازند.
در مقابل صرفه‌جویی در مصرف آب قابل رویت، آلمان با واردات ۱۲۵ میلیارد متر مکعب آب مجازی بعد از آمریکا و ژاپن در جایگاه سوم قرار دارد. دلیل این امر حجم بالای واردات و مصرف محصولات کشاورزی‌ست. مصرف روزانه‌ی آب مجازی هر شهروند آلمانی حدود ۵۰۰۰ لیتر (که نیمی از آن وارداتی‌ست) تخمین زده شده که تفاوتی عظیم با مصرف روزانه ۱۲۱ لیتر آب قابل رویت دارد.
چه می‌توان کرد
مهم‌تر از حجم آب مصرفی ، میزان آب «آبی» است که از ذخایر بسیار محدود زمین استفاده می‌شود. به همین دلیل محصولات کشاورزی بهتر است از مناطقی تهیه شود که سهم آب آبی (آبیاری مصنوعی) کمتری دارد.
به عنوان مثال در تولید برنج تایلند و هند کمتر از برنج مراکش و پاکستان از ذخایر «آب آبی» استفاده می‌شود. همین‌طور نیز سهم «آب سبز» در تولید شراب فرانسه، اتریش یا آلمان بسیار بالاست، چون تاکستان‌های این کشورها به طور مصنوعی آبیاری نمی‌شوند. اما برای تولید شراب کشورهای استرالیا، کالیفرنیا یا آفریقای جنوبی، میزان بالایی از ذخایر آب‌های زیرزمینی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
همچنین هرچه زمان استفاده از اجناس مصرفی دیگر مانند پوشاک، موبایل، کامپیوتر و غیره طولانی‌تر باشد، سهم آب مجازی در سرانه‌ی مصرف کمتر است. در نتیجه استفاده از اجناس دست دوم، به کاهش سرانه‌ی آب مجازی آن‌ها می‌انجامد.
برای کسب اطلاعات و جزئیات بیشتر (به زبان انگلیسی) در مورد مواد غذایی متعدد و میزان آب و نوع آب مصرف‌شده جهت تولید می‌توان به سایت waterfootprint مراجعه کرد
نظرها
بهنام
مقاله بسیار جالب و مفیدی بود . با تشکر فراوان از جناب نصیری به خاطر زحمت ترجمه و انتشار . منتظر مفالات جدیدتر در این زمینه هستیم .