۲۵ سال با فتوشاپ: یک کلاف سردرگم

رولن بارت، نویسنده و نشانه‌شناس فرانسوی درباره هنر عکاسی می‌گوید: «عکاسی از نوع تئاتر است. یک نوع تصویر جاندار: نمایش چهره آرایش‌شده بی‌حرکت که در آن می‌شود مرگ را دید.»

چهره آرایش‌شده و بی‌حرکتی که بارت به آن اشاره می‌‌کند، ۲۵ سال پس از پیدایش نخستین نسخه نرم‌افزار «فتوشاپ» به کمال نزدیک شده است.

یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ عکاسی، ۲۵ سال پیش در سال ۱۹۸۷ رقم خورد. در آن زمان دانشجویی به نام توماس کونول که در دانشگاه میشیگان تحصیل می‌کرد ابزاری برای نمایش تصاویر سیاه و سفید و رتوش آن‌ها طراحی و منتشر کرد. یک سال بعد راسل براون، مدیر شرکت ادوبی به وجود این نرم‌افزار پی برد و با قابلیت‌های آن آشنا شد. کونول این نرم‌افزار را گسترش داد و با ابزارهایی برای تغییر دادن رنگ عکس و ابعاد آن، نخستین نسخه فتوشاپ برای کامپیوترهای مکنتاش را در فوریه ۱۹۹۰ در فقط ۵۰۰ نسخه به بازار فرستاد. دو سال بعد، با انتشار نسخه‌ ویندوز فتوشاپ، این نرم‌افزار همگانی شد. اکنون هر کس می‌توانست چهره بی‌حرکتی از واقعیت را به دلخواه خود آرایش و آن را حتی تحریف کند.

یک کلاف سردرگم

هنری فاکس تالبوت که همراه با نیس و دتاگر به عنوان پدر عکاسی شناخته می‌شود گفته است: «یکی از مزیت‌های عکاسی در مقایسه با گرته‌برداری از طبیعت در نقاشی این است که این امکان را به ما می‌دهد که با عکس‌برداری، جزئیات زیادی را ثبت کنیم و به این ترتیب حقیقت اشیاء را برجسته‌تر جلوه دهیم.»

عکاسی اما از همان آغاز، بسیار پیش از پیدایش نرم‌افزار فتوشاپ امکان تحریف را برای عکاس فراهم آورد. بهرام صادقی (۱۳۱۵ – ۱۳۶۵) در داستان «کلاف سردرگم» (در مجموعه «سنگر و قمقمه‌های خالی»، چاپ اول ۱۳۴۹، کتاب زمان) مردی را به عکاسخانه می‌فرستد. عکاس از او یک عکس «شش در چهار معمولی» می‌گیرد. دو روز بعد وقتی که به عکاسخانه می‌رود که عکسش را بگیرد، خودش را در عکس به جا نمی‌آورد:
- اینها نیست، اشتباه کرده‌اید.
- چطور؟ فرمودید...
- اشتباه کرده‌اید. من سبیل ندارم، این عکس‌ها سبیل داره... از آن گذشته من کلاه سرم نمی‌گذارم.
بگومگوی عکاس و سوژه بالا می‌گیرد و کار به آنجا می‌کشد که عکاس در آستانه جنون قرار می‌گیرد. او در پایان داستان با خود می‌گوید: «خدایا دارم دیوانه می‌شم. چطور خودش را نشناخت؟ چطور این عکس‌ها همه‌شان شبیه او بودند. نزدیکه... نزدیکه خودم را از پنجره پرت کنم پایین.»

عکاسی و دروغ

لویس هاین، عکاس جامعه‌شناس در مقاله‌ای با عنوان «عکاسی اجتماعی» می‌نویسد: «شهروندان متعارف گمان می‌کنند عکاسی دروغ نمی‌گوید. طبعاً من و شما می‌دانیم که اعتماد بی‌حد و حصر به عکاسی در اغلب مواقع به شکل خشونت‌باری خدشه‌دار می‌شود. اگر بپذیریم که عکاسی دروغ نمی‌گوید، باید بدانیم که بسیاری از دروغگویان عکاسی می‌کنند.»

عکس‌های رتوش‌شده‌ای که در زمان زمامداری استالین با حذف برخی از مخالفان او مانند تروتسکی و نیکولای یژف (رییس پلیس مخفی شوروی که در سال ۱۹۴۰ اعدام شد) منتشر شد، نمایانگر ابعاد امکان تحریف عکس برای گمراه کردن مردم و افکار عمومی‌ست. عکسی که از ورود آیت‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی بر روی پله‌های هواپیما در لحظه ورود به ایران منتشر شده، بارها به اقتضای سیاست روز تحریف شده است. تصویر برخی از مخالفان آیت‌االله خمینی، برای مثال تصویر صادق قطب‌زاده که در شهریور ۱۳۶۱ اعدام شد، یا تصویر آیت‌الله حسن لاهوتی اشکوری که در آبان ۱۳۶۰ اعدام شد و هر دو از ملازمان خمینی بودند، رتوش و حذف شده است.

مسطح، فریبنده، زیبا

رتوش و تحریف عکس به این ترتیب به فتوشاپ ربطی ندارد. فتوشاپ در این میان فقط امکان تحریف عکس به عنوان «برشی از واقعیت» را همگانی کرده است. در نسخه سه فتوشاپ که در سال ۱۹۹۴ انتشار یافت و این نرم‌افزار را به تکامل رساند، لایه‌های گوناگون یک یا چند عکس را می‌توان به هم آمیخت. اکنون «رتوش» در مفهوم مورد نظر بهرام صادقی در داستان «کلاف سردرگم» به یک امر پیش‌پاافتاده فروکاسته بود. همه شهروندان از آزادی یک هنرمند برای دست بردن در واقعیت و تغییر آن به خواست و پسند خود بهره‌مند شده بودند.

۲۵ سال با فتوشاپ:

رتوش و تحریف عکس‌های خانوادگی و شخصی، ممکن است سرگرم‌کننده و فرح‌بخش باشد. اما در عرصه‌های حرفه‌ای مانند عکاس – خبرنگاری سندیت عکس را به چالش کشیده است. عکس‌های افشاگری مانند «جوخه آتش» اثر جهانگیر رزمی از تیرباران متهمان توسط صادق خلخالی در کردستان که ابتدا در روزنامه اطلاعات و سپس در آژانس خبری یونایتدپرس منتشر شد و جایزه پولیتزر را برای عکاس به ارمغان آورد، در عصر فتوشاپ ممکن است از سندیت و باورپذیری کمتری برخوردار باشند. به همین جهت، برای احیای سندیت عکاسی مدتی‌ست این بحث در جایزه معتبر عکاسی مطبوعات جهان درگرفته که تا چه حد عکاس مجاز است در عکس‌های خبری از فتوشاپ استفاده کند.

زشت یا زیبا: تحریف منظره‌یاب دوربین

رضا دقتی در کتاب «چشم‌اندازی دیگر« (رادیو زمانه) توضیح می‌دهد که نقش عکاس خبری ابداع واقعیت نیست. او نمی‌خواهد صحنه‌آرایی کند و ما را به حیرت وادارد یا تحریک کند.

او می‌نویسد: «در منظره‌یاب می‌توان ایستاد و جهان را از بلندی نگاه خود ترجمه کرد.»

فتوشاپ این امکان را فراهم آورده که جهان از منظره‌یاب دوربین عکاس مسطح، فریبنده‌تر و زیباتر از آنچه که در واقعیت وجود دارد جلوه کند. صنعت مد و تبلیغ کالا از امکان تحریف جهان با کمک ابزار به سود خود استفاده کرده است. برای مثال شرکت «دوو» در یک برنامه گسترده تبلیغاتی زنانی را نشان داد که می‌بایست به طور طبیعی زیبا باشند. اما بعدها معلوم شد که عکس‌های این زنان با فتوشاپ تحریف شده است. تبلیغات «دوو» مبتنی بر پژوهشی بود که بر اساس آن فقط دو درصد زنان احساس زیبایی می‌کنند.

در این میان امکانات «فتوشاپ» گرایش‌های تازه‌ای را هم در میان عکاسان جوان به وجود آورده است: زشت کردن واقعیت به قصد برجسته‌کردن آن. برای مثال پیتر هوگو، عکاسی که در آفریقای جنوبی متولد شده، و در سال ۲۰۰۵ جایزه عکس مطبوعات جهانی در بخش پرتره را به دست آورده، با دستکاری و تحریف رنگ پرتره اشخاص ماهیت درونی آن‌ها را آشکار می کند: انسان‌هایی خسته و با چهره‌هایی که در حال متلاشی شدن است. او نیز مانند ریچارد اودن، از پیشگامان عکاسی مد و پرتره در آمریکا اعتقاد دارد که چهره آدمی محصول جامعه و تاریخ است.

فتوشاپ این امکان را به وجود آورده که این محصول را به گونه‌ای دیگر درک کنیم: با تحریف.

انسان‌هایی خسته و با چهره‌هایی در حال متلاشی شدن: اثر پیتر هوگو

در همین زمینه:

عکس، خبر و تحریف: چه چیز مهم است؟

چشم‌اندازی دیگر، رضا دقتی، پی دی اف