آیا بحران سوریه وارد فصل جدیدی می‌شود؟

فشردگی دیدارها و تماس‌های دیپلماتیک در هفته‌های گذشته گمانه زنی‌ها را دامن زده که ممکن است سوریه وارد فصل جدیدی شود و چه بسا توافق‌هایی بین طرفین درگیر بدست آید. امکان تحقق این سناریو بالا رفته که حکومت سوریه با تغییر کارگزاران آن و کناره‌گیری بشار اسد حفظ شود.

آتش‌بس دو روزه در الزبدانی بین ارتش سوریه و احرار شام که با میانجی‌گری ایران و ترکیه صورت گرفت، گمانه‌زنی‌ در مورد زمینه توافق بین طرفین را تقویت کرد. اما پایان زودتر از موعد این آتش‌بس خوشبینی‌ها را زایل ساخت.

البته به موازات مذاکرات و دیدارهای دیپلماتیک دوجانبه و چند جانبه ، منازعات خونین نیز ادامه دارد. دولت سوریه بر شدت حملات نظامی علیه مناطقی که در کنترل مخالفان است، افزوده و تعداد تلفات انسانی و بخصوص کشته شدگان غیر نظامی افزایش چشمگیری در هفته‌های گذشته داشته است. ارتش سوریه متهم به استفاده از بمب‌های ناپالم نیز شده است.

در این فضا و بخصوص بعد از تصویب بررسی چگونگی استفاده از بمب‌های شیمیایی در سوریه از سوی شورای امنیت این بحث جدی در گرفته است که آرایش خارجی پیرامون جنگ داخلی سوریه در شرف تغییر است و این اتفاق می‌تواند فصل تازه‌ای در سیاست داخلی سوریه ایجاد کرده و چه بسا جهت‌گیری منازعات را تغییر دهد.

چرخش در سیاست دولت ترکیه و هدف قرار دادن توامان داعش و کرد ها در کنار توافق آمریکا و ترکیه برای ایجاد منطقه حائل در سوریه فاکتور مهمی در دگرگونی محتمل در معادلات سوریه است. همچنین سفر های منطقه‌ای جواد ظریف و دیدار با و پیامدهای توافق جامع اتمی مقدماتی بین ایران و ۵+۱ از سوی دیگر ظرفیت‌هایی برای تغییر ایجاد کرده است.

واقعیت‌های حاکم بر میدان، نشانگر ضعف ارتش سوریه وابستگی فزاینده آن به حزب‌الله لبنان و نیرو های میدانی و مستشاری سپاه پاسداران ایران است. اگرچه در هفته‌های اخیر روند عقب‌نشینی ارتش سوریه متوقف شده و پیشروی‌های اندکی نیز داشته است ولی سال ۲۰۱۵ در مجموع سال پیشروی و تثبیت مجدد مخالفان مسلح و البته تسلط داعش بر بخش‌های بزرگی از قلمرو سوریه است. داعش علی رغم حملات هوایی آمریکا و ترکیه توانسته است موقعیت خود را تقریبا حفظ کند و از دست دادن کوبانی و تل‌ابیض را با تسخیر شهر پالمیرا تا حدی جبران سازد.

در حال حاضر قلمرو سوریه به چهار بخش کلی تحت کنترل حکومت، داعش ،کردها و مخالفان مسلح اعم از تندرو و میانه‌رو تقسیم شده است. تردیدها در خصوص اینکه تمامیت ارضی سوریه حفظ شود در حال افزایش است و تجریه عملی و اعلام نشده ممکن است سال‌ها ادامه پیدا کند. البته هنوز امکان حفظ تمامیت ارضی سوریه در عین اصلاحاتی در نظام اداره حکومتی گزینه محتمل جدی است ولی قطعیتی ندارد.

با توجه به افزایش نگرانی‌های داخلی، منطقه‌ای و جهانی از تداوم و تشدید جنگ داخلی، امکان تغییر در وضعیت سوریه وجود دارد. حداقل بازیگران خارجی به لحاظ نظری به دنبال راهکار هایی برای پایان دادن به منازعه هستند. در این فضا سناریویی بالقوه قابلیت تحقق دارد تا حکومت سوریه با تغییر آرایش و کناره گیری بشار اسد حفظ شود. البته حکومت منظور نهادهای پایه‌ای است و کارگزاران می‌توانند تغییر یابند. به عنوان مثال بخشی از مخالفان معتدل می‌توانند در پروسه انتقال قدرت شریک شوند. برای ارزیابی امکان‌پذیری این سناریو لازم است تا تحولات و سیاست‌های جدید طرف‌های خارجی در سوریه مورد بررسی قرار بگیرد.

ترافیک سنگین دیپلماسی

سفر ها و دیدار های دیپلماتیک رخ داده در هفته‌های گذشته عبارتند از :

مجموعه این دیدارها که پیش‌بینی می‌شود در هفته‌های آینده ادامه یابد، نشان می‌دهد توجه به دست یافتن راهکاری برای صلح و آتش‌بس در سوریه بیش از گذشته مورد توجه بازیگران منطقه‌ای و جهانی قرار گرفته است.

سیاست‌های متفاوت ومتضاد بازیگران

به نظر می‌رسد تغییراتی در سیاست‌های بازیگران منطقه‌ای و جهانی در شرف وقوع است. البته این تغییرات جنبه راهبردی نداشته اما می‌تواند با کاستن از اختلافات به توافق‌هایی منجر شود. آخرین وضعیت در سیاست‌های کشور های درگیر در جنگ داخلی سوریه را می‌توان به‌شرح زیر دسته‌بندی کرد.

• روسیه: روسیه این روزها به مرکز اصلی رایزنی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در خصوص سوریه تبدیل شده است. روسیه اگرچه کماکان وانمود می‌کند راهبردش در دفاع از حکومت سوریه را حفظ کرده ولی انعطاف بیشتری در مذاکره با مخالفان سوری نشان می‌دهد و تنها داعش و گروه‌های مسلح وابسته به القاعده را از دایره مذاکرات بیرون گذاشته است. روسیه می‌کوشد تا همه طرف‌های درگیر در سوریه اعم از داخلی و خارجی را اقناع کند تا مبارزه با داعش را به عنوان مسئله اصلی قرار دهند و دولت و مخالفان در این چارچوب متحد شوند. روس‌ها بر حفظ حکومت سوریه تاکید دارند و در ظاهر همچنان بشار اسد را رئیس جمهور مشروع سوریه می‌دانند. اما شواهدی را می‌توان یافت که ممکن است روس‌ها در شرایطی نسبت به کناره‌گیری بشار اسد نرمش نشان دهند.

• آمریکا: دولت آمریکا در دوره پساتوافق اتمی با ایران، به کاهش تنش‌ها در خاور میانه و عقب راندن و مهار داعش می‌اندیشد. دولت آمریکا نیز اولویت را در پیکار با داعش می‌داند. نیروهایی که توسط سیا آموزش داده شده و رهسپار درگیری‌های میدانی شدند، تنها دستورالعمل برخورد نظامی با داعش را دریافت کرده و وظیفه‌ای برای آنها در نبرد با ارتش سوریه تعریف نشده است.

• ترکیه: ترکیه سیاستش را به نحو محسوسی تغییر داده است. قرار دادن پایگاه نظامی اینجرلیک در اختیار ارتش آمریکا باعث خشم داعش و تهدید به انجام عملیات در داخل خاک ترکیه شده است. ترکیه تا پیش از این نسبت به انجام عملیات علیه داعش مقاومت می‌کرد. اما در حال حاضر اولویت اول ترکیه مهار کردها در سوریه و جلوگیری از تشکیل دولت مستقل کرد است. در وهله بعد داعش و بشار اسد هدف‌های ترکیه در سوریه هستند. تشکیل منطقه حائل برنامه‌ای برای ایجاد تغییرات در سوریه است. اما سیاست متضاد ترکیه در حمله توامان به داعش و کردها موفقیت در ایجاد منطقه حائل را زیر سئوال برده است. ترکیه هم مثل سابق بر روی رفتن بشار اسد اصرار ندارد ولی کماکان این سیاست را دنبال می‌کند.

• عربستان سعودی: افزایش شکاف بین عربستان سعودی و داعش نیز باعث شده تا حکمرانان آل‌سعود در سوریه نرمش‌هایی نشان دهند. البته عربستان بر رفتن بشار اسد تاکید زیادی دارد و او را بخشی از مشکل می‌داند. افزایش دیدارهای دیپلماتیک بین عربستان سعودی و روسیه و مبادلات نظامی بین آنها ممکن است منجر عقب‌نشینی عربستان سعودی از مواضع اولیه‌اش نسبه به وضعیت سوریه شود.

• ایران: جمهوری اسلامی کماکان نشان می‌دهد که بر روی حفظ بشار اسد وحکومت سوریه تاکید زیاد دارد و در این خصوص کل هیات حاکمه اعم از روحانی و رهبری هم‌نظر هستند. وزارت خارجه با به‌روز کردن طرح قبلی، برنامه‌ای چهار محوری را به سازمان ملل ارائه کرده است. محورها شامل دعوت به آتش‌بس فوری، تشکیل حکومت وحدت ملی، اصلاح مجدد قانون اساسی و برگزاری انتخابات تحت نظارت ناظران بین‌المللی است. ایران نیز می‌خواهد معادلات در سوریه به سمت متحد شدن همه علیه داعش و توجه صرف به مبارزه با تروریسم و نادیده گرفتن استبداد و سیاست حمام خون بشار اسد سوق یابد. ظریف بعد از دیدار با لاوروف بر مشروعیت بشار اسد اسد در سوریه تاکید کرد.

قطر بر خلاف گذشته نقش فعالی در بحران سوریه ندارد. عمان نیز اخیرا به میانجی‌ها افزوده شده است. اردن و عراق نیز ترجیح می‌دهند بحران سوریه رو به کاهش برود. اسرائیل ضمن استقبال از تضعیف بشار اسد، نگران قدرت گرفتن اسلام‌گرایان جهادی است. دولت مصر نیز می‌کوشد تا در نقش میانجی در ایجاد آتش‌بس ایفای نقش کند ولی همراهی بیشتر با مخالفان دارد.

چشم‌انداز پیش رو

در این شرایط ممکن است طرف‌های خارجی به سمت عملی کردن مفاد توافق نشست «ژنو ۱» حرکت کنند و نشستی مشابه با حضور نمایندگان دولت ومخالفان سوری برگزار شود. وجه اصلی اختلاف در مورد چگونگی ترکیب دولت انتقالی است. ایده تشکیل دولت از نمایندگان میانه‌روی حکومت و مخالفان ظرفیت بالایی برای پذیرش دارد اما محل نزاع نقش احتمالی بشار اسد است. دولت های روسیه و ایران بر حفظ اسد در دولت انتقالی تاکید دارند. اما عربستان سعودی و ترکیه و قطر بر ضرورت کناره‌گیری او از قدرت اصرار می‌کنند. موضع دولت آمریکا به بلوک آخر نزدیک است اما به نظر می‌رسد مانند سابق موضع منفی بر روی بشار اسد ندارد و در شرایط فعلی هم و غم‌اش را بر شکست داعش قرار داده است. مخالفان سوری نیز بشار اسد را خط قرمز می‌پندارند که تحت هیچ شرایطی پذیرش نقشی برای او در دولت انتقالی نیستند.

بنابراین اگر شرایط به سمتی برود که آتش‌بس و مصالحه از سوی همه طرف‌های نزاع ناگزیر تشخیص داده شود، آن گاه برایند نظرات و موازنه قوا گزینه حفظ حکومت بشار اسد بدون بشار اسد را تقویت می‌کند تا حداقل در کوتاه مدت ترکیبی از نیرو های معتدل حزب بعث و برخی از چهره‌های شاخص میانه‌روی مخالف، زمام اداره حکومت را در دسترس بگیرند. لازمه موفقیت این سناریو همراهی اکثریت مخالفان سوری و بخصوص نیروهای داخل کشور است. همچنین ایده تشکیل دولت مستقل کرد نیز باید منتفی شود.

این حالت تنها سناریوی محتمل نیست و ممکن است اوضاع به سمت تشدید درگیری‌ها پیش برود. مخالفان نسبت به سال گذشته موقعیت بهتری دارند. همچنین اگر توافق در عرصه جهانی صورت بگیرد، تضمینی وجود ندارد که این وضعیت تداوم یابد. به مانند اوکراین شاید چرخه متناوب جنگ و آتش‌بس رخ دهد. اما آنچه با قطعیت می‌توان گفت سوریه بیش از گذشته به آتش‌بس و راه‌کار‌های دیپلماتیک نزدیک شده است اما هنوز قطعیتی وجود ندارد.