سرقت کتیبه سمیرم: جلوه ای از غارتگری فرهنگی در ایران

قلعه سمیرم معرف به «دژ بهمن» و یا «قلعه سنگی» در جنوب شرقی استان های اصفهان و فارس واقع شده و قدمت آن به دوران ساسانیان می رسد. در برخی متون قدیمی که در قرن‌های دوم تا چهارم هجری پدید آمده، از قلعه سنگی به عنوان «قلعه وهان زاد»، مکانی برای نگهداری گنجینه پادشاهان نام برده شده است.

قلعه سمیرم در دل کوهستان زاگرس، در یک منطقه صعب العبور قرار دارد. از موقعیت این قلعه چنین برمی آید که احتمالاً کاربرد نظامی هم داشته است.

چهارشنبه هفته گذشته، ۲۸ مرداد ماه کتیبه‌ای از «دژ بهمن» یا «قلعه سنگی» به سرقت رفت. سجاد افشاری، رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سمیرم به خبرگزاری های ایران گفت که سارقان به شکل کاملاً حرفه‌ای و با استفاده از تجهیزات و امکانات این اثر ملی را از کوه برش داده و دزدیدند. او همجنین وعده داد که پرونده سرقت کتیبه سمیرم پیگیری شود. تاکنون هچگونه اثر و نشانی از این کتیبه به دست نیامده است.

ابتدا با یکی از کارشناسان میراث فرهنگی استان اصفهان درباره اهمیت و قدمت کتیبه سمیرم گفت و گو کرده ایم. او مایل نبود به دلایل امنیتی نامش فاش شود:

قدمت کتیبه سمیرم

گفته شد قدمت این کتیبه سه هزار است. آیا حقیقت دارد؟

در سال ۱۳۸۵ این کتیبه را پیدا کردند، در آن آن زمان به علت فرسایش بسیاری که کتیبه داشت، این‌طور تصور کردند که این کتیبه به خط پهلوی ساسانی است. بر همین اساس هم جراید خبری پخش کردند و گفتند کتیبه به سرقت رفته سه هزار سال قدمت دارد که غلط است. اگر حتی خط کتیبه خوانا بود و به پهلوی ساسانی هم بود، قدمت آن نهایتاً به قرن سوم تا هفتم میلادی می رسید. یعنی حداکثر به ۱۸۰۰ سال پیش.

چگونه ممکن است کتیبه ای را به سرقت ببرند و مسئولان بی خبر باشند؟

مشخص است که میراث فرهنگی و مسئولان منطقه از ۱۰ سال قبل تابه‌حال می‌دانستند که این کتیبه قرار است دزدیده شود. حفاری‌هایی که اطرافش انجام داده بودند و تراشه‌هایی که انجام داده بودند با وسایل بسیار پیشرفته، مشخص‌کننده این موضوع بوده است. ولی اقدامی صورت نگرفت و در نهایت هفته پیش این کتیبه را از دل‌سنگ بیرون کشیدند و به سرقت بردند. از تحقیقات انجام‌شده توسط باستان شناسان اصفهان چنین برمی آید که این کتیبه متعلق به دوران اسلامی و با خط کوفی بوده است و در قرن دوم تا چهارم هجری پدید آمده است.

آیا متنی از این کتیبه وجود دارد؟

متأسفانه هیچ متنی از این کتیبه در دست نیست و هیچ تصویر واضحی هم از آن ثبت‌ نشده تا بتوان متن را ترجمه و مطالعه کرد. ما فقط می‌دانیم این کتیبه حدود هشتاد سانتیمتر ارتفاع و شصت تا هفتاد سانتیمتر عرض دارد و هشت سطر هم بیشتر ندارد، البته بیش از هشت تا ده عدد کتیبه دیگر در این منطقه وجود دارد که برخی از آنها هم بی‌شک، کتیبه‌های پهلوی ساسانی هستند و این مطلب را اکثر کارشناسان تأیید کردند.

سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان آیا اقدامی برای حفظ باقی مانده آثار قلعه سنگی از غارتگری انجام داده است؟

متأسفانه هنوز هیچ‌گونه فعالیتی و اقدامی برای حفاظت از این آثار انجام‌ نشده است. این‌گونه کتیبه‌ها و آثار و سنگ‌نبشته‌ها، در کوهستان‌های ایران بسیار زیادند. سازمان میراث فرهنگی متأسفانه نمی‌تواند از این آثار به‌درستی حفاظت و نگهداری کند. هم به علت شرایط بد اقلیمی و هم دوم به دلیل کمبود بودجه.

معضل حفاظت از آثار باستانی

در سال ۱۳۹۲ بودجه حفاظت از میراث فرهنگی ۲۸درصد کاهش پیدا کرد. در آن زمان جامعه باستان شناسان کشور بیانیه ای صادر کرد و هشدار داد که در کشور گسترده‌ای مانند ایران، مناطقی هست که هنوز به‌طور دقیق بررسی باستان‌شناختی نشده‌اند. این به زبان ساده یعنی احتمال از بین رفتن آثاری که هیچ‌گاه شناخته نشده‌اند. تهیه نقشه‌باستان‌شناسی کشور و ثبت در فهرست ملی مواردی هستند که طبق اساسنامه از جمله وظایف و اهداف سازمان میراث فرهنگی است و بی‌شک با محدودیت بودجه در اجرا با مشکل مواجه خواهند شد.

مهدی معمارزاده کارشناس میراث فرهنگی در خصوص تأثیرات کاهش بودجه میراث فرهنگی به رادیو زمانه می‌گوید:

کم شدن بودجه سازمان میراث فرهنگی در غارتگری ها بی‌تأثیر نبوده است. وقتی نتوانید افراد مناسب را به تعداد مورد نیاز استخدام کنید، در حوزه حفاظت این‌گونه مشکلات به وجود می‌آید. البته به نظر من قبل از پرداختن به موضوع حفاظت از آثار باستانی باید به آموزش و فرهنگ سازی مناسب در جامعه فکر کنیم. وقتی سازمان میراث فرهنگی کارشناس و نیروی مرمتی در اختیار نداشته باشد آثار در معرض تخریب و یا سرقت قرار می‌گیرند.

در حال حاضر وضعیت حفاظت از میراث فرهنگی چگونه است؟

در ایران به هر جا که بروید، با آثار باستانی و ارزشمندی روبرو می شوید. ما باید فرهنگ‌سازی کنیم. بودجه تأثیرگذار است اما فرهنگ‌سازی هم بسیار مهم است. به دلیل فقر فرهنگی ما قدر داشته‌هایمان را نمی دانیم و از اهمیت آن برای صنعت گردشگری آگاه نیستیم.

در حال حاضر سه سازمان با هم ادغام شده‌اند: سازمان صنایع‌دستی و جهانگردی و میراث فرهنگی. هر سه ازلحاظ هویت به هم ارتباط دارند ولی به لحاظ مدیریتی به حدی ضعیف عمل می شود که هیچ‌کدام به بهره‌برداری مناسب نمی‌رسند. در این بین، همچنان دیدگاه سیاسی و برخی رویکردهای امنیتی بر میراث فرهنگی حاکم است.

اهمیت «ان جی او» ها در فرهنگ سازی

در ایران برخی «ان جی او» ها (NGO) در حفظ آثار میراث فرهنگی کوشش می کنند. رویکردهای امنیتی اما فعالیت این نهادهای خودانگیخته مردمی را تحت تأثیر قرار داده است. با یکی از این نهادها در اصفهان تماس گرفتیم. مسئول آن که مایل نبود به دلایل امنیتی نامش افشا شود گفت:

ما تلاش کردیم با اطلاع رسانی و فرهنگ سازی، ساکنان بومی را با اهمیت حفظ آثار میراث فرهنگی آشنا کنیم. اما نهادهای امنیتی ما را از این کار منع کردند. وقتی اثر دزدیده یا تخریب می شود ناگهان همه به اهمیت میراث فرهنگی پی می برند. غافل از آنکه با فرهنگ سازی می توان از تخریب یا غارت آثار میراث فرهنگی جلوگیری کرد و این کار به زمان و به همکاری نهادهای مردمی نیاز دارد.