سیل‌ها برای چه به راه می‌افتند؟

خشم طبیعت یا به خشم آوردن طبیعت؟ سیل‌ها می‌خروشند یا سیل‌ها را به خروش درمی‌آورند؟ با افزایش سیلاب‌ها و شمار قربانیان آن در ایران شاید بتوان مسئله اصلی درباره سیل‌های اخیر ایران را در این قبیل پرسش‌ها خلاصه کرد. به عبارت ساده‌تر چرا و به چه علت سیل که پدیده‌ای طبیعی است به ناگاه فزونی می‌یابد؟

از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۷۵ به طور میانگین قربانیان سالانه سیل در ایران ۷۵ نفر بوده‌اند. اما گویا ایران طی سال‌های اخیر در حال رکوردشکنی قابل توجهی در این زمینه است. آمار‌ها از سال ۱۳۹۰ به بعد نشان می‌دهد دست‌کم ۲۲۶ ایرانی هر سال در پی وقوع سیلاب جان خود را از دست می‌دهند.

در چند ماه اخیر نیز وقوع سیل به مراتب نرخ صعودی داشته و به رغم آمارهای ضد و نقیضی که از سوی نهادهای مختلف در ایران منتشر می‌شود، در تخمینی حداقلی می‌توان دریافت بیش از ۱۰۰ نفر تنها در سه ماه اخیر قربانی جاری شدن سیل شدند.

عوامل افزایش و تشدید سیل

وزارت نیرو علت افزایش جاری شدن سیل در ایران را تغییر الگوی بارش اعلام کرده است. به زعم این مسئولان تغییر الگوی بارش سبب شده در بسیاری از مناطق به یکباره شاهد بارش‌های تند با مدت زمان کوتاه باشیم. مسئولان وزارت نیرو تغییر الگوی بارش را نیز ناشی از پدیده «ال نینو» می‌دانند.

البته سازمان هوا‌شناسی ایران نیز بار‌ها ادعای وزارت نیرو در این باره را تکذیب کرده و پدیده ال نینو را پدیده‌ای «غیر مستقیم» نسبت به ایران نامیده است. به گزارش سازمان هوا‌شناسی پدیده ال نینو تنها در مناطق استوایی اثر «مستقیم» در پی دارد.

بیشتر بخوانید: آیا «ال نینو» مقصر است؟

ال‌نینو به طور ساده عبارت است از رخدادی اقلیمی که به طور معمول هر هفت سال یکبار و در اثر‌‌ رها شدن انرژی انباشته در بزرگ‌ترین حوزه اقیانوسی جهان یعنی جنوب اقیانوس آرام رخ می‌دهد.

برخی نیز کشاورزان را مقصر در جاری شدن سیل قلمداد می‌کنند. به گفته آن‌ها در بسیاری از مناطق کوهستانی ایران علی‌رغم شیب و توپوگرافی نامناسب، کشاورزان بدلیل عدم آگاهی زمین‌های زراعی خود را در جهت شیب زمین شخم می‌زنند و این مسئله خود موجب پدیدآوردن مسیر مناسب برای بروز سیلاب می‌شود.

اما از سوی دیگر فعالان محیط زیست بیابان‌زایی، نابودی پوشش گیاهی و تخریب فزاینده جنگل‌ها را اصلی‌ترین عامل رشد و افزایش وقوع سیل در سال‌های اخیر می‌دانند.

داریوش گل‌علی‌زاده، دبیر کارگروه صیانت از جنگل‌ها در سازمان حفاظت محیط زیست چندی پیش و در پی افزایش وقوع سیل گفت: در ایران جنگل‌ها را با کارخانه تولید چوب اشتباه گرفتند. نابودی جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران باعث شد تا در سال گذشته در مناطق متعددی از جمله بهشهر، نکا و نوشهر شاهد بروز چندین سیلاب مختلف باشیم.

به گفته داریوش گل علی‌زاده، فقدان نگاه اکولوژیک و نگاه صرف تجاری به جنگل‌ها و از این رو قطع درختان به منظور فعالیت اقتصادی و سوداگری باعث تشدید وقوع سیل شده است.

دولت ایران در ماه جاری دستور تخریب ۹۳ هکتار از جنگل‌های هیرکانی را برای ساخت سد شفارود در نزدیکی شهر رشت صادر کرد. فعالان محیط زیست این اقدام دولت را فاجعه‌ای زیست محیطی عنوان کردند.

علاوه بر این، نابودی بیش از ۳۰ درصد از رویشگاه‌های زاگرس و تخریب وسعت زیادی از جنگل‌های این منطقه موجب شده تا با هر باران شاهد بروز سیل باشیم.

برآورد می‌شود از پنج میلیون هکتار عرصه جنگلی زاگرس حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار آن خشک شده باشد. دلیل افزایش سیل و آب‌گرفتگی در استان‌هایی از قبیل ایلام، کرمانشاه، لرستان، چهارمحال و بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد را که در بطن زاگرس واقع شدند را باید در همین مسئله جست‌و‌جو کرد.

به گزارش سازمان جنگل‌ها و مراتع ایران، در حال حاضر بیش از شش میلیون هکتار، کانون بحران و مناطق سیل‌زا در کشور وجود دارد. بر طبق این گزارش بیش از شش میلیون هکتار از مراتع کشور در سال‌های اخیر عملاً خشک شده و به بیابان تبدیل شده است.

یکی از نقش‌های اساسی جنگل‌ها و به طور کلی پوشش گیاهی، علاوه بر تولید اکسیژن خالص و جذب گازهای سمی، حفاظت و ذخیره کردن آب است. در واقع با نابودی جنگل و قطع درختان، سیل‌های ویرانگر فرصت جولان پیدا کرده و درصد تخریب را افزایش می‌دهند. وجود درختان، پوشش‌های گیاهی و مراتع مانع سرعت گرفتن آب باران در زمین می‌شود. در صورت وجود این منابع طبیعی ارزشمند آب‌های جاری به مرور در لایه‌های زیرین نفوذ کرده و به سفره‌های زیرزمینی می‌رسند و چشمه‌ها و قنات‌ها را پر آب می‌کنند که این مسئله خود مانع از بروز سیل می‌شود.

اغلب تحلیلگران زیست محیطی متفق‌القول، تنها راه چاره برای مقابله پایدار با پدیده تشدید سیل در ایران را ایجاد و در واقع بازگرداندن شرایط مناسب به کوهستان‌ها، مراتع و جنگل‌ها می‌دانند. شرایطی که بتواند علاوه بر جلوگیری از وقوع سیل و ایجاد خسارات فراوان، سفره‌های زیرزمینی و قنات‌های خشکیده کشور را نیز تقویت کند.

در همین زمینه: تصاویری از سیل و توفان در ایران