زندگی دیجیتال در میان ابرها

عبارت زندگی دیجیتال آن‌هم در میان ابرها، شاید به یک رویای بازسازی شده در فیلم‌های هالیوودی شبیه باشد. دنیایی مملو از روبات‌ها و ابزارهای الکترونیک در فضایی ماورایی و یا خیالی. اما منظور این نیست. می‌خواهیم درباره فن‌آوری جدیدی صحبت کنیم که این روزها درباره آن زیاد گفته می‌شود. رایانش یا پردازش ابری که جستجو در میان اخبار سال و ماه‌های اخیر، خبر از توجه سرمایه‌گذاران و بازیگران دنیای فن‌آوری به این موضوع می‌دهد.

رایانش ابری چیست؟

تا به حال عادت داشته‌ایم که رایانه شخصی ما یا یک رایانه بزرگ‌تر و قوی‌تر (مثلاً شبکه محل کار) که ما به‌عنوان یک کاربر  به آن متصل شده‌ایم، همه وظایف اجرای برنامه‌ها، ذخیره اطلاعات، ارتباط با سایر رایانه‌ها، و اموری از این دست را بر عهده بگیرد. در این وضعیت ما نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای لازم برای کار را فراهم کرده و همه مسئولیت آماده‌سازی شرایط برای کارکرد مناسب آن را تأمین می‌کنیم. اما کم‌کم باید به این موضوع نیز عادت کنیم که می‌توان بسیاری از این کارها را در جای دیگری متمرکز کرد و رایانه ما فقط وظیفه دریافت درخواست از ما، ارسال برای یک یا چند رایانه قوی‌تر برای اجرا، و نهایتاً دریافت و نمایش نتیجه را انجام دهد. در این صورت رایانه ما نیاز به سخت‌افزار ساده‌تر و هزینه کمتر دارد، در حالی که امکان استفاده اشتراکی یا استیجاری نرم‌افزارهای بزرگ و گران نیز فراهم می‌شود. این نوع اجرای برنامه‌ها را امروزه رایانش ابری [۱] می‌خوانند.

«رایانش ابری» از ترکیب دو کلمه رایانش و ابر ایجاد شده است. ابر در اینجا به شبکه یا شبکه‌ای از شبکه‌های وسیع مانند اینترنت گفته می‌شود که کاربر الزاماً نیاز به اطلاع از پشت‌صحنه و درگیر شدن با شکل کارکرد آن ندارد. به‌عنوان مثال ما در مورد خدمات ایمیل گوگل هیچ نیازی به اطلاع از چگونگی فعالیت و ساختار داخلی این خدمت نداریم و می‌توانیم با هر نوع رایانه‌ای به این نوع خدمات دسترسی داشته و اطلاعات خود را بر روی رایانه‌های میزبان که نیازی نیست بدانیم در کجا مستقر است، ذخیره کنیم. رایانش ابری همین نوع خدمات را در زمینه‌های مختلف و بر اساس نرم‌افزارهای متنوع ارائه می‌دهد. به عبارت دیگر این مفهوم به معنای توسعه مدل کاربری برخی خدمات همه‌گیر اینترنتی (مانند ایمیل) به همه حوزه‌های دیگر است.

چرا رایانش ابری؟

دسترسی به این فن‌آوری یک نقطه اجتناب‌ناپذیر در مسیر رشد فن‌آوری های ارتباطی است. اما گسترش ارتباط اینترنت و ارتقاء توان نرم‌افزارها در کنار افزایش نیاز افراد و سازمان‌ها به خدمات رایانه‌ای، زمینه فراگیر شدن این فن‌آوری را فراهم ساخته است. امروزه هزینه‌های تهیه، نگهداری و ارتقاء تجهیزات سخت‌افزاری و خرید و نگهداری نرم‌افزارها بار سنگینی را بر دوش دولت‌ها و سازمان‌ها گذاشته است. گسترش رایانش ابری افق‌هایی را برای کاهش این هزینه‌ها و مدیریت بهتر منابع به رخ می‌کشد. تصور کنید سازمانی را با ۵۰۰ نفر کارمند، که برای امور خود به دست‌کم همین تعداد رایانه و نرم‌افزارهای متنوع برای کار با رایانه‌ها نیاز دارد. علاوه بر هزینه اولیه، همواره نیز باید تعدادی از متخصصین درگیر نگهداری و به‌روز کردن تجهیزات، به‌روز کردن نرم‌افزارها، خرید و نصب امکانات جدید، رفع مشکلات امنیتی، و همچنین ذخیره‌سازی و مدیریت اطلاعات باشند. در همین حال اگر تعدادی از مدیران یا کارکنان در محل‌هایی خارج از دفاتر خود نیاز به دسترسی به اطلاعات و انجام برخی کارها را داشته باشند، باید تمهیدات دیگری اندیشید که به معنای صرف هزینه و گسترش بیشتر تشکیلات است. رایانش ابری راه‌حل نوینی برای رفع بخش‌های از این مشکل است.

رایانش ابری در زندگی روزمره ما

ارائه خدماتی چون Google Doc در سال‌های اخیر بسیاری افراد را از داشتن نرم‌افزارهایی مانند MS Office بی‌نیاز کرده است. خدماتی چون تهیه و ارائه پرسشنامه‌ها و جمع‌آوری اطلاعات در فرم‌های مختلف، تهیه نمودارها، به اشتراک‌گذاری نتایج یا محتویات پرونده‌ها، در چند سال اخیر توسط امکانات Google Doc عملی شده و در این مدت بسیاری از افراد (مانند دانشجویان) و سازمان‌ها (مانند مراکز دانشگاهی، شرکت‌های کوچک و یا نوپا) از این خدمات استفاده کرده‌اند. نتیجه عملی اینکه خدماتی به‌صورت رایگان یا با هزینه اندک در اختیار افرادی قرار گرفته که تا پیش از این عملاً یا امکان دسترسی به آن را نداشتند یا باید هزینه زیادی را پرداخت می‌کردند.

صرف‌نظر از اینکه در کشورهایی مانند ایران دسترسی به نرم‌افزارهای (اصطلاحاً) قفل‌شکسته بدون رعایت حقوق پدیدآورنده سهل است، اما استفاده از امکانات رایانه‌ای به‌ویژه نرم‌افزارهای تخصصی در همه جای دنیا همراه با هزینه‌های سنگین است. گرچه دسترسی رایگان به نرم‌افزارها در کشوری مثل ایران نیز به دنبال خود هزینه‌های پنهان زیادی را به همراه دارد، اما گسترش میدان کاربری منابع رایانه‌ای همواره در همه جا یک معضل بوده و رفع این مشکل در هر سطحی مورد توجه و علاقه بسیار است. در سال جاری خدمات رایانش ابری در ایران نیز ارائه شده و دولت برای این بخش اعتبارات و برنامه‌هایی پیش‌بینی کرده است. [۲]

مزایای رایانش ابری

اگر به خدمات ایمیل گوگل به‌عنوان نمونه نگاهی دوباره بیندازیم، می‌بینیم که این خدمات، همه‌جا، با استفاده از همه نوع رایانه (حتی با امکانات اندک و قدیمی)، بر روی انواع وسایل (رایانه، گوشی هوشمند، تبلت، تلویزیون هوشمند)، با ایمنی مناسب، در اختیار است. به همین شکل ویژگی عمده خدمات رایانش ابری عبارت است از:

۱- چابکی [۳]: کاربر می‌تواند میزان منابع را بسته به نیاز خود در هر زمان کاهش یا افزایش دهد.

۲- هزینه [۴]: این فن‌آوری هزینه‌ها (به‌ویژه هزینه‌های سرمایه‌ای، نگهداری، و ارتقاء) را کاهش می‌دهد.

۳- رهایی از وابستگی به دستگاه و مکان: کاربران در دسترسی به منابع از محدویت زمانی و مکان دسترسی و تجهیزات رها می‌شوند.

۴- اشتراک منابع (دسترسی چندگانه)[۵]: به اشتراک گذاشتن منابع و هزینه‌ها بین گروهی از کاربران هزینه‌های ایجاد زیر ساخت‌ها (تأسیسات ساختمانی، برق، تجهیزات،...) کاهش می‌یابد.

۵- قابلیت اطمینان و پایداری [۶]: هزینه‌ها و تلاش های لازم برای اطمینان از کارکرد و صحت عملکرد امکانات متمرکز شده و در نتیجه این قابلیت‌ها افزایش می‌یابد.

۶- سنجش پذیری و تدارک حداکثر توان عملیاتی [۷]: منابع بر اساس نیاز و در زمان تقاضا و به‌صورت دینامیک تأمین می‌شود و نیازی به تدارک پیشین برای زمان‌های حداکثر بار مصرف نیست.

۷- امنیت [۸]: ارائه‌دهندگان رایانش ابری به منابع اختصاصی امنیتی دسترسی دارند که بیشتر مشتریان مستقل از عهده خرید این منابع برنمی‌آیند.

۸- نگهداری و ارتقاء [۹]: به دلیل عدم نیاز به نصب برنامه‌های کاربردی برای هر کاربر نگهداری و یا ارتقاء سامانه‌ها آسان‌تر و با هزینه کمترانجام می‌شود.

مشکلات و نقاط ابهام

هم‌اینک نیز ما در مورد استفاده از نمونه‌های کاربردی این فن‌آوری با مشکلات و ابهاماتی مواجه هستیم. اگر باز هم به مورد خدمات ایمیل گوگل یا خدماتی مانند فضای ذخیره (مانند GoogelDrive, OnDrive, DropBox) برگردیم حتماً به‌طور ملموس‌تری با این مشکلات مواجه شده‌ایم. دسترسی‌های غیرمجاز شرکت‌ها به اطلاعات ما، تلاش دولت‌ها برای بررسی محتویات مربوط به اشخاص و سازمان‌ها، و مسائلی از این دست استفاده از این فن‌آوری را با مشکلاتی رو به رو کرده است. برخی از این تلاش‌ها را در سال‌های اخیر در اقدامات ارتش سایبری ایران برای دسترسی به محتوای ذخیره شده کاربران ایرانی در اخبار دیده‌ایم.
عمده‌ترین مشکلات این فن‌آوری در حال حاضر عبارت است از:

۱- امنیت: صرف‌نظر از نگرانی‌های افراد مستقل، بسیاری از سازمان‌ها نیز همچنان معتقدند امنیت داده‌ها وقتی که در داخل سازمان اداره شوند بالاتر است. این در حالی است که همچنان راه‌های دسترسی غیرمجاز به اطلاعات برای هکرها باز است.

۲- پذیرش عمومی: این فن‌آوری مانند همهٔ رویکردهای نو میزانی از بیم، عدم اطمینان و نگرانی‌هایی درباره‌ی میزان ارتقاء را به همراه دارد.

۳- کنترل: خدمات این فن‌آوری به‌صورت عمومی و نه برای یک سازمان و شرکت خاص ارائه می‌شود. کاربران قادر به تغییر در ساختارها نیستند در حالی که تصمیم‌گیری در مورد زمان و ابعاد تغییرات بدون موافقت یا رضایت مشتریان انجام می‌گیرد.

۴- هزینه‌های جدید: بهبود اینترنت موجب تسریع در استفاده از این نوع خدمات بدون کندی و وقفه است. اما این کاربرد نیاز به هزینه بیشتر برای دسترسی به پهنای باند اینترنتی بهتر دارد. هزینه اجرای یک پایگاه داده بزرگ برای یک سازمان می‌تواند بسیار بالا باشد.

۵- وابستگی به ارائه‌دهندگان: نبود استانداردهای باز برای تمام شیوه‌های استفاده از این نوع خدمات، کاربر را وابسته کرده و امکان جابجایی از یک خدمات دهنده به دیگری را از بین برده یا محدود می‌سازد.

۶- پایداری ارائه خدمات: مشتریان همچنان نگران این هستند که ضریب اطمینان از در دسترس بودن مداوم خدمات چقدر است؟ (قطع ناگهانی خدماتی مانند ایمیل گوگل در سال‌های اخیر حتی برای نیم ساعت موجب بروز مشکل برای بسیاری از کاربران شده است.)

۷- حریم خصوصی: ارائه‌دهندگان سرویس‌های ابر می‌توانند کنترل و نظارت کامل قانونی و یا غیرقانونی بر روی‌داده‌ها و ارتباطات بین کاربران سرویس و میزبان ابر داشته باشند. رویدادهایی همچون برنامه مخفی آژانس امنیت ملی ایالات‌متحده آمریکا به این نگرانی‌ها جنبه عینی داده است.

در همین زمینه: کجا فایل‌هایمان را آپلود کنیم؟

روشن است که می‌توان به موارد مندرج در این فهرست همچنان افزود، اما جذابیت‌های متعدد این فن‌آوری مانع از توقف شده و علاقه‌مندان بسیاری را در بین سازمان‌های ارائه کننده و همچنین کاربران این نوع خدمات، به خود جلب کرده است. تردیدی نیست که شناخت جنبه‌های مختلف این فن‌آوری و مزایا و معایب آن، راهنمای خوبی در استفاده مناسب و دور از شتاب‌زدگی از آن است.

پی‌نوشت‌ها:

[۱] Cloud Computing

[۲] عرضه نخستین خدمات رایانش ابری آغاز شد

[۳] Agility

[۴] Cost

[۵] Multitenancy

[۶] Reliability and Stability

[۷] Measurability and Peak load

[۸] Security

[۹] Maintenance and Upgrade