بلوک‌بندی‌‌های منطقه و احتمال گشایش در مناسبات ترکیه و مصر

در مصاحبه تلویزیونی اخیر وزیر خارجه مصر برای نخستین بار بعد از به قدرت رسیدن عبدالفتاح سیسی، از عادی‌سازی روابط مصر و ترکیه سخن رفت. سامح شکری در پاسخ به این سوال که آیا مصر در رویاروئی میان روسیه و ترکیه، در جبهه روسیه خواهد بود گفت: «به هیچ وجه! ما در کنار کسی علیه کسی نمی‌ایستیم.»

ترکیه بعد از کودتای سوم ژوئیه ۲۰۱۳ و سقوط محمد مرسی، فرآیند جدید سیاسی در مصر را به شدت محکوم کرد. در روزهای اول بعد از کودتا، ترکیه از شورای امنیت سازمان ملل تقاضا کرد که مجازات‌هایی علیه حکومت سیسی تعیین کند. دولت ترکیه تا امروز نیز ریاست جمهوری عبدالفتاح سیسی را به رسمیت نشناخته و از او با تندترین عبارت‌ها از جمله «بیمار روانی» و «دیکتاتور» یاد کرده است.

دولت سیسی هم متقابلا سفیر ترکیه در قاهره را «عنصر نامطلوب» خوانده و روابط با این کشور را تا سطح کاردار کاهش داده است. مصر در سال ۲۰۱۴ ائتلافی بر ضد ترکیه برای جلوگیری از عضویت این کشور در شورای امنیت به راه انداخت و در آوریل ۲۰۱۵ نیز موافقتنامه دوجانبه اقتصادی معروف به «رورو» را ملغی ساخت. این توافق برای ۱۰هزار شهروند ترکیه کار ایجاد کرده بود اما تعداد مصری‌هائی که براساس آن در ۲۸۰شرکت ترک کار می‌کردند، به بیش از ۵۰ هزار نفر می‌رسید.

میزان سرمایه‌گذاری ترکیه در مصر در دوران پیش از بحران مناسبات، از مرز یک و نیم میلیارد دلار گذشته بود و تبادل تجاری میان دو کشور به چهار میلیارد دلار می‌رسید. از همه مهم‌تر آن که ارزش صادرات کالاهای مصری به ترکیه بالغ بر یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار بود. تمام این منافع دو جانبه در اثر تیرگی مناسبات، دود شد و به هوا رفت.

نزدیکی عربستان سعودی به ترکیه و تأثیر آن بر مصر

با فوت ملک عبدالله و جانشینی ملک سلمان به جای او، تحولات مهمی در سیاست خارجی و امور نظامی و امنیتی عربستان شکل گرفت. جنگ یمن و تحولات سوریه نسل جدیدی را به عرصه آورده که عربستان را از جلد سیاست‌های محافظه‌کارانه یا محتاطانه خارج ساخته است. محمد بن سلمان فرزند ۳۰ساله پادشاه عربستان که ولیعهد و وزیر دفاع نیز هست، نقش مهمی در این تحولات ایفا کرده  است. او هم اینک پرونده جنگ یمن را در اختیار دارد و  ناظر بر امور سوریه است و در عین حال به ترسیم سیاست جدید خارجی عربستان پرداخته که ترکیه جایگاه مهمی در آن دارد.

در ماه‌های گذشته محمد بن سلمان سفرهایی به مصر، ترکیه، آمریکا، روسیه و چند کشور دیگر منطقه داشته و برای نزدیک کردن عربستان به مصر کوشیده است. تعدادی از مخالفان اسد از قاهره آمدند و بخش قابل توجهی از آنها از ترکیه. عربستان سعودی و ترکیه هردو خواهان برکناری بشار اسد هستند و مصر در کمک به برگزاری اجلاس مخالفان در ریاض، به نوعی به این خواست کمک رسانده است.

در ائتلاف نظامی کشورهای اسلامی علیه تروریسم با مشارکت ۳۴ کشور، ترکیه و مصر دو بازیگر اصلی به حساب می‌آیند.  این نخستین بار است که هر دو کشور پس از تیرگی مناسبات‌شان، در یک ائتلاف معین و در یک کار مشترک در کنار همدیگر قرار می‌گیرند. روزنامه الوطن مصر در یک تحلیل مفصل از «فشار سنگین» عربستان سعودی بر قاهره برای بهبود رابطه با آنکارا نوشته و پیش‌بینی کرده که مصر به زودی روابط خود را با ترکیه و قطر بهبود خواهد بخشید.

تجدید مناسبات ترکیه و اسرائیل

پنج سال بعد از بحران رابطه میان ترکیه و اسرائیل به خاطر حمله به کشتی امدادی «ناوی مرمره» در سال ۲۰۱۰، نمایندگان دو کشور دیدارهایی برای امضای یک تفاهم‌نامه داشته‌اند اما این تفاهم به دلیل شروط ترکیه در رفع محاصره غزه و عذرخواهی اسرائیل از این حمله هنوز نهایی نشده است. یکی از موضوعات مورد تفاهم، کشیدن خط لوله گاز از اسرائیل به ترکیه و ورود آن به بازارهای اروپایی از طریق ترکیه است. در زمانی که دولت اسرائیل شیوه های مختلف صادرات گاز خود را به ترکیه بررسی می‌کند، روابط مصر و اسرائیل اخیرا رو به تیرگی گذاشت. در اثر شکایت شرکت برق اسرائیل از مصر، قاهره از سوی دادگاه بین المللی محکوم شد که یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار غرامت به طرف اسرائیلی بپردازد. پس از این حکم، دولت مصر تمام مذاکرات انتقال گاز به اسرائیل را متوقف کرد.

انتقال گاز اسرائیل به ترکیه در چنین شرایطی مطرح شده و با این اوضاع، مصر بعد از اختلاف با دولت تل‌آویو مایل است مشتری دیگری برای گاز خود پیدا کند. ترکیه می‌تواند مشتری خوبی برای گاز مصر باشد اما قبل از آن باید روابط سیاسی میان دو طرف بهبود یابد. عادی‌سازی مناسبات، امتیازات زیادی برای هر دو کشور دارد و به نظر می‌رسد مصری‌ها تمایل خود را برای گذر از مشکلات فی‌مابین نشان داده‌اند.

اخوان المسلمین؛ گره بزرگ اختلافات

سرکوب همه جانبه اخوان المسلمین در مصر در سایه حاکمیت دولت فعلی به هیچ‌وجه مورد قبول ترکیه و قطر نیست و باید راه‌حلی برای آن ارائه داد. اما بازگشت کامل اعضای اخوان المسلمین به صحنه سیاسی مصر در حالی که دولت فعلی آنها را به تروریسم متهم می‌سازد، میسر نیست. امارات هم  از مهم‌ترین هم‌پیمانان عبدالفتاح سیسی است و با فعالیت دوباره اخوان‌المسلمین مخالفت می‌کند. اخوان المسلمین را تا ابد نمی‌توان از فعالیت سیاسی محروم کرد و راه حل میانه شاید آن باشد که به عنوان یک حزب سیاسی با وزنی همانند روزگار حسنی مبارک به صحنه بازگردد. این مدل ایده‌آل دولت فعلی مصر است که فکر می‌کند از یک سو، جلوی «تمامیت‌خواهی» آنها را گرفته، ثبات را به مصر بازگردانده و در عین حال مناسبات با ترکیه را بهبود می‌بخشد.

به نظر می‌رسد اندیشه بازگشت اخوان المسلمین به این شکل اکنون پذیرفته شده اما دایره فعالیت آنها، وزن سیاسی و نفوذ اجتماعی یک حزب چیزی نیست که در مذاکرات میان کشورها تعیین شود.  این مسأله‌ای است که ترکیه احتمالا در روند احیای رابطه با مصر مطرح خواهد کرد. اما در هر حال گشایش جدیدی در روابط مصر و ترکیه آغاز شده که به زودی نتایج آن مشخص خواهد شد و این موضوع تأثیر زیادی بر جهت‌گیری بحران سوریه خواهد داشت.