خودنمایی‌های فن‌آوری در انتخابات ایران

موضوع انتخابات و نحوه برگزاری آن در ایران همواره محور بحث‌های داغی بوده است. از ثبت‌نام کاندیداها تا بررسی صلاحیت و نظارت استصوابی آنچه که بیشتر از همه به چشم می‌آید حضور بازیگر قدرتمندی به نام شورای نگهبان است. در این میان همه جنبه‌های اجرایی نیز به مرور تحت تأثیر قدرت گیری این نهاد نظارتی قرار گرفته تا بدان پایه که هرگاه صحبت از مدرن سازی شیوه‌های اجرایی انتخابات پیش آمده، در نهایت شورای نگهبان موفق به عملی ساختن نظرات خود و پیشگیری از تغییر روش سنتی انتخابات در ایران بوده است. گزارش حاضر تلاش می‌کند تا با بررسی سوابق انتخابات در ایران نمونه‌هایی از تلاش برای بهبود روند اجرایی و اقدامات شورای نگهبان در این زمینه را بازگو نماید. همچنین با مراجعه به انواع انتخابات برگزار شده، مواردی که در لابه‌لای اخبار مبارزات و شکست‌های انتخاباتی کمتر به چشم آمده را بررسی می‌کنیم. در این میان علاوه بر یادآوری برخی موارد فنی و اجرایی به نمونه‌های مشابه در سایر کشورهای دنیا نیز پرداخته‌ایم.

پس از رفراندوم تأسیس جمهوری اسلامی تا امروز ۲۸ انتخابات سراسری در ایران انجام شده است، برگزاری انتخابات اخیر مجلس شورا و مجلس خبرگان در کنار رفراندومی که در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ برگزار شد، این تعداد را به ۳۱ می‌رساند. [۱] اما از سال ۱۳۷۲ که دوره موسوم به سازندگی بود، وزارت کشور تحت صدارت عبدالله نوری تصمیم به بکارگیری تجهیزات رایانه‌ای در فرآیند انتخابات گرفت. این خواسته گرچه هنوز به شکل قابل لمسی اجرا نشده اما در طول سال‌های اخیر اتفاقات مختلفی در این عرصه رخ داده است. گزارش حاضر تلاش می‌کند به این موضوع از جنبه فنی و اجرایی بپردازد.

اعلام وزارت کشور مبنی بر استفاده از رایانه در روند انتخابات علیرغم تازه بودن در سال ۱۳۷۲، اما امروز تبدیل به یک موضوع تکراری شده که کمترین توجهی از جانب مردم جلب نمی‌کند. داستان بکارگیری رایانه در انتخابات از همان سال‌های آغاز دهه هفتاد که هنوز یافتن رایانه تحت مالکیت دولت به تعداد صندوق‌های رأی در هر شهر، عملاً مقدور نبود، تا به امروز که در بسیاری از خانه‌ها بیش از یک رایانه موجود است، همچنان با همان فراز و فرودهای قدیمی تکرار شده و نتیجه خاصی از جمله افزایش دقت و سلامت انتخابات یا سرعت در اعلام نتایج به همراه نداشته است.

پیشینه

از سال ۱۳۷۱ که وزارت کشور خود را برای برگزاری ششمین دوره انتخابات ریاست جمهوری آماده می‌کرد، طرح‌هایی برای استفاده از رایانه در انتخابات مطرح بود. عبدالله نوری وزیر کشور می‌خواست در دومین و آخرین دوره حضور هاشمی رفسنجانی در رأس قوه مجریه، مبتکر طرح دیگری باشد که تنها هاشمی جرات و انگیزه حمایت از آن را داشت.  همه بخش‌های وزارت کشور در کنار استانداری‌ها به این منظور درگیر برنامه‌های مختلف مربوط به اجرای رایانه‌ای انتخابات شدند که نهایتاً ثمره روشنی از دید مردم نداشت به جز اینکه نتیجه شمارش آراء با تأخیر چند روزه اعلام شد. سخنگوی وزارت کشور در همان روزها در مصاحبه خود این عبارت را به کار برد که «چون شمارش آراء انتخابات به صورت رایانه‌ای انجام شده نتایج با تأخیر اعلام می‌شود!»، این عبارت تا مدت‌ها به عنوان یک شوخی در بین مدیران و در مواجهه با تأخیر در کارها، تکرار می‌شد.

از آن زمان تاکنون، چند ماه پیش از برگزاری هر دوره انتخابات، موضوع استفاده از رایانه مطرح شده و گفتگوهایی در سطح رسانه‌ها بین شورای نگهبان و وزارت کشور در می‌گرفت. هیچ‌کدام از این گفت‌وگوها تا کنون در عمل منجر به استفاده عملی از رایانه در انتخابات نشده و در انتخابات بعدی همان گفت‌وگوها تکرار می‌شود. شاه‌بیت همه این گفت‌وگوها چنین بوده: اعلام آمادگی وزارت کشور برای برگزاری الکترونیک انتخابات، برگزاری جلسات هماهنگی با شورای نگهبان، اعلام همراهی شورای نگهبان، لزوم بررسی صحت کارکرد نرم‌افزارها و سخت‌افزارها، اعلام ارسال نمونه نرم‌افزار برای شورای نگهبان، اعمال‌نظر شورای نگهبان برای برخی اصلاحات،... و نهایتاً اعلام نظر قطعی شورای نگهبان مبنی بر اینکه اقدامات وزارت کشور منجر به جلب اعتماد کارشناسان شورا و تضمین صحت انتخابات نشده است. و این چرخه تا همین روزهای اخیر نیز با حفظ چارچوب قبلی در مورد برگزاری انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی ادامه داشته است. تا نهایتاً در نخستین روزهای زمستان ۱۳۹۴ نیز «عضو حقوقدان شورای نگهبان از مخالفت این شورا با برگزاری انتخابات الکترونیک خبر داد.» [۲]

نخستین خیز برای تهیه ملزومات رایانه‌ای

در همان سال ۱۳۷۱ که وزارت کشور نقش پررنگ‌تری در اجرای انتخابات داشت، با تصمیم وزیر کشور و هماهنگی با اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت، تلاش برای تهیه امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری شروع شد. جنگ هشت ساله به تازگی خاتمه یافته بود و دورانی که چهار سال بعد به دوران سازندگی مشهور شد، در میانه راه همچنان شاهد مراوده راحت با اروپایی‌ها بود. وزارت کشور پس از اینکه تصمیم به خرید تجهیزات از شرکت آمریکایی آی.بی.ام گرفت، نماینده پیشین این شرکت در ایران را که اینک به نام شرکت «داده‌پردازی» مشغول به کار بود مأمور تهیه تجهیزات کرد. شرکت داده‌پردازی که پس از انقلاب ساختار و روابط قبلی را تا حدودی حفظ کرده و اینک به عنوان یک شرکت ملی شده در اختیار دولت بود، برای خرید تجهیزات مورد نیاز به نمایندگی آی.بی.ام در ایرلند مراجعه کرد. این مراوده که از چشم شرکت اصلی دور نمانده بود، به این دلیل این که مستلزم خرید تجهیزات ویژه‌ای نبود با مخالفت آی.بی.ام مواجه نشده به‌سرعت شکل گرفت. بدین ترتیب بزرگ‌ترین فروش آن سال آی.بی.ام در اروپا با تعداد ۴۰۰۰ دستگاه رایانه شخصی رقم خورد. در کنار این تعداد رایانه نزدیک به ۲۰۰۰ چاپگر ژاپنی نیز خریداری شد.

این خرید بزرگ نخستین گام برای اجرای انتخابات را عملی کرد. اما همچنان مشکل نرم‌افزار اجرایی حل نشده بود. در شرایط آن روزهای کشور که تعداد انگشت‌شماری شرکت فعال اما باسابقه وجود داشت که مدعیان بالقوه تهیه این نوع نرم‌افزارها بودند. شرکت داده‌پردازی (آی. بی. ام) سابق و گروهی از کارشناسان قدیمی منشعب از آن که شرکتی به نام دی. پی. اف. یی را سازمان داده بودند در این بین حضور داشتند. این شرکت‌ها با سابقه حضور در فعالیت‌های بانکی، شرکت نفت، دانشگاه‌ها،... گزینه‌های مناسب و مورد وثوق تشکیلات دولتی برای چنین طرحی بودند، اما هیچ‌کدام به‌عنوان مجری این طرح پذیرفته نشدند. بعدتر مشخص شد که یک شرکت نوپا متشکل از تعدادی از کارشناسان سابق وزارت کشور به سرعت خود را بر سر این سفره حاضر کرده‌اند. به این ترتیب شرکت جدید بخش دیگری از طرح را که شامل خرید نزدیک به ۲۰۰۰ عدد دستگاه اسکنر نوری (جوهر خوان) بود بر عهده گرفت. همچنین طرح اجرایی این شرکت نیز به سرعت مورد موافقت مدیران انتخابات وزارت کشور واقع شده و اعلام شد که انتخابات در تهران و مراکز استان‌ها با رایانه انجام می‌شود. اما در ادامه آرزوی شیرین مدیران اجرایی انتخابات در روزهای رأی گیری و شمارش آراء بدل به کابوس بزرگی شد که می‌رفت تا کل فرآیند انتخابات را مورد تردید قرار دهد.

ادامه دارد...

بخش دوم: طراحی نخستین شیوه رای‌گیری الکترونیک در ایران

بخش سوم: برگزاری انتخابات الکترونیک، همچنان ممنوع

بخش چهارم: موانع و امکانات قانونی انتخابات الکترونیک

پی‌نوشت‌ها:

[۱]  انتخابات میان دوره‌ای و دوره دوم هرکدام از انتخابات مجلس و یا ریاست جمهوری در این محاسبه منظور نشده است.
[۲] مخالفت شورای نگهبان با انتخابات الکترونیکی، سایت تابناک، ۱۳۹۴/۱۰/۳

برای دسترسی به آرشیو بخش امن گذر اینجا را کلیک کنید.