مطالعات زنان رفت؛ دکترای خانواده آمد

روز سه‌شنبه ۱۷ فروردین ماه، محمد اسحاقی، رییس کارگروه مطالعات زنان شورای تحول علوم انسانی خبر داد که رشته «زن و خانواده» در سال آتی تحصیلی در مقطع دکتری راه‌اندازی خواهد شد. وی همچنین توضیح داده که رشته‌ دیگری با عنوان «حقوق خانواده» نیز در همین مقطع در حال تدوین است. به گفته او گرایش دکتری «حقوق زن در اسلام» نیز در سال گذشته تصویب و ابلاغ شده است.

پس از آن‌که در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ اعلام شد که رشته مطالعات زنان از دانشگاه تهران حذف شده، و بعدتر اعلام شد که این رشته مورد بازبینی قرار گرفته و به شکل اسلامی ارایه می‌شود، این خبر در کنار حذف زنان از برخی رشته‌های تحصیلی و همچنین سهمیه‌بندی جنسیتی، ضربه دیگری بر پیکر تحصیل زنان وارد کرد. در آن زمان معاون آموزشی وزارت علوم گفته بود که قرار است با توجه به متون اسلامی، در برخی از دروس از جمله مطالعات زنان بازنگری صورت گیرد.

حالا به گفته اسحاقی، بازنگری در برخی از رشته‌ها صورت گرفته و برخی دیگر یا در حال تدوین هستند یا همچنان بررسی‌ها ادامه دارد تا بر اساس معیارهای اسلام برای دانشجویان تا سطوح دکترا تعیین تکلیف شود.

اسحاقی ابراز امیدواری کرده که رشته «زن و خانواده» در مقطع دکتری در سال آینده به جامعه آموزش عالی ارایه شود. به گفته او چندین رشته‌ دیگر نیز در همین زمینه در حال تدوین است؛ از جمله «حقوق خانواده». از سوی دیگر کارگروه مطالعات زنان همینک مشغول بررسی رشته دکتری «سیاست‌گذاری در حوزه زنان و خانواده» نیز هست؛ رشته «مدیریت خانواده» نیز در مقطع کارشناسی در دست تدوین است و «مطالعات خانواده» در حال بازنگری‌ست. همچین کتاب جدید رشته مطالعات زنان نیز در سال جاری پس از بررسی‌های لازم ارایه خواهد شد.

خانواده عنصر اصلی در مطالعات زنان

همان‌طور که انتظار می‌رفت هرگونه مطالعه‌ای درباره زنان به «خانواده» ربط پیدا کرده، به همان شکل که همواره در جمهوری اسلامی بر آن تاکید شده؛ یعنی تعریف جایگاه و نقش اجتماعی و اقتصادی زنان صرفا در خانواده، در کنار فرزند و همسر.

البته پیش‌تر و در سال ۱۳۹۳ محمدتقی کرمی، مدیر گروه مطالعات زنان دانشگاه علامه طباطبایی و عضو هر دو تیم بازنگری در وزارت علوم و شورای تحول خبر داده بود که دو رشته «زنان و خانواده» و «حقوق زن در اسلام» برای مقطع دکترا در مرحله بررسی هستند. حال با گذشت نزدیک به دو سال خبر تصویب و ابلاغ آن منتشر شده است.  

به گفته رییس کارگروه مطالعات زنان چند رشته و گرایش دیگر هم مرتبط با رشته «مطالعات خانواده» از سوی «نخبگان» و «صاحب‌نظران» در دست بررسی است؛ مانند «اقتصاد حوزه زنان و خانواده».

پیش‌تر آیت‌الله سید یوسف طباطبایی‌‌نژاد، امام جمعه اصفهان که در خطبه‌های خود همواره زنان را مورد اشاره قرار می‌دهد گفته بود که اسلام تاکید دارد مخارج و هزینه‌های زندگی باید برعهده مردان باشد و نه زنان. او همچنین گفته بود: «بسیاری از زنان زمانی‌که خود را در امنیت مالی ببینند، معرفت را از یاد می‌برند.» اما یکی از اظهارات او به نقل محافل حقیقی و مجازی تبدیل شده بود: «اگر بنا است زنی به عنوان مهماندار هواپیما زباله جمع کند آیا بهتر نیست که در خانه و کاشانه شخصی خود و همسرش این کار را انجام دهد؟»

با این پیشینه، اظهاراتی مشابه و همچنین اولویت‌های اشتغال که در قوانین مختلف ایران به چشم می‌خورد باز هم می‌توان تصویری از رشته مورد اشاره اسحاقی به دست آورد؛ فرودست نگه داشتن زنان در موقعیت وابستگی مالی به خانواده. تامین کننده اصلی معاش و مایحتاج زندگی طبق این‌گونه باورها مردان هستند و زنان در صورت اشتغال، کمک خرج خواهند شد. 

با وجود آن‌که مسوولان توضیحی از جزییات محتوای این دروس نداده‌اند اما باز هم گمانه‌زنی‌ها مبنی بر آن است که جایگاه زنان در حوزه اقتصاد نیز بنا به عنوان این رشته قرار است در گستره خانواده معنا یابد.

پیش‌تر اما در مهر ماه ۱۳۹۴ از همان‌موقع که اطلاعیه سازمان سنجش برای کنکور سال ۹۵ اعلام شد، مشخص بود که دکتری مطالعات زنان در محاق خواهد رفت. در آن زمان این سازمان اعلام کرد که رشته مطالعات زنان از مجموعه رشته‌های پذیرنده رشته حقوق حذف شده است. این رشته از کنکور سال جاری دیگر به عنوان رشته‌ای مستقل شناخته نمی‌شود و زیرمجموعه دو رشته پذیرنده حقوق و علوم اجتماعی و مددکاری قرار گرفته است.

این تغییرات در شرایطی پیش آمد که منتقدان فمینیسم می‌گفتند این رشته به ترویج اندیشه‌های فمینیستی در ایران کمک خواهد کرد و «آسیب‌های جدی» به همراه دارد. برخی دیگر نیز می‌گفتند این رشته پس از «اصلاح» در شورای تحول علوم انسانی بر اساس محتوای «بومی» و «اسلامی» انجام شده و «جای نگرانی برای رواج اندیشه‌های غربی نیست.»

این در حالی‌ست که رشته مطالعات زنان برای اولین بار در ایران در سال تحصیلی ۱۳۸۰ - ۸۱ در مقطع کارشناسی ارشد دانشجو پذیرفت.

حساسیت نسبت به ترویج اندیشه‌های فمینیستی در ایران و همچنین تغییر جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زنان مدت‌هاست که به بحث داغ دانشگاه تا تریبون‌های نمازجمعه تبدیل شده. حال دیگر نه مطالعات زنان رشته‌ای مستقل است و نه مقطع دکترای آن در راستای ارتقای آگاهی زنان بر اساس استانداردهای بین‌المللی می‌کوشد؛ بلکه قرار است به آن‌هایی که زنان را در چهارچوب خانواده اسلامی جای می‌دهند، مدرک دکترا اعطا شود.