۹۴ سال تلاش برای برگزاری روز جهانی کارگر در ایران

در مورد پیشینه برگزاری و اولین مراسم روز جهانی کارگر در ایران، تاریخ‌های مختلفی ذکر شده است. اما فصل مشترک تمامی این تاریخ‌ها که اغلب تاریخ‌نویسان این دوره تاییدش کرده‌اند ، ١١ اردیبهشت ١٣٠١ است.

در طی ۹۴ سال برگزاری مراسم روز جهانی کارگر در ایران، کارگران تجارب متفاوتی از برگزاری مراسم این روز دارند. از راهپیمایی‌ها و تظاهرات پرجمعیت تا محدود شدن این مراسم به گروه‌های کوهنوردی، گلگشت‌های خانواده‌های کارگری، جشن‌های خانگی و حتی برگزاری این مراسم در زندان.

دولت‌های مختلف از سال ١٣٠١ تاکنون برای برگزاری مراسم روز جهانی کارگر محدودیت‌های متفاوتی گذاشته‌اند. اگر در دوره‌ای هم این مراسم به خیابان‌ها کشیده شده و آزادانه برگزار شده است، بیش‌تر به خاطر بی‌ثباتی سیاسی دولت‌ها بوده تا از سر اجرای قانون حق راهپیمایی و تظاهرات برای تشکل‌های مدنی.

روز جهانی کارگر از خیابان تا کوهستان

نشریه پیام فلزکار در شماره هفتم خود که آن را در اردیبهشت ١٣۹١ منتشر کرد، با بررسی تاریخچه برگزاری مراسم روز جهانی کارگر در ایران، تاریخ اولین مراسمی را که کارگران ایرانی در این روز برگزار کردند، ١١ اردیبهشت ١٢۷۹ عنوان کرد. مراسمی که تنها با شرکت ١٣ نفر و آن هم به طور مخفیانه در شهر باکو برگزار شد.

در تمام بررسی‌های تاریخی صورت گرفته در مورد برگزاری روز جهانی کارگر در ایران، هیچ‌کدام از منابع تاریخی، اشاره‌ای به تاریخ مطرح شده از طرف نشریه پیام فلزکار نداشتند.

منابع تاریخی دیگری، اولین مراسم روز جهانی کارگر در ایران را گرامیداشت این روز در عمارت خیریه تبریز در ١١ اردیبهشت ١٢۹۹ ذکر کردند. در این مراسم شیخ محمد خیابانی از «باسکرویل»، معلم آمریکایی که در جریان جنگ تبریز کشته شد، تجلیل به عمل آورد. اما میرجعفر پیشه‌وری، در کتاب «آخرین سنگر آزادی» نوشته است که مراسم برگزارشده در تبریز، جنبه ویژه کارگری نداشته است.

روزنامه حقیقت در تاریخ هشتم اردیبهشت ١٣٠١، سه روز قبل از روز جهانی کارگر، با انتشار مقاله‌ای نوشت : «اول ماه مه باید تعطیل بشود. این تعطیل هرج و مرج نیست. این تعطیل انقلاب هم نیست. این تعطیل است که باید ملت از حکومت با زور حقوق خود را مسترد دارد. این عید نیست بلکه این روز دادخواهی است. این روزی است که دولت باید موجودیت ملت را بفهمد. باید به حکومت فهماند که تو نوکر ملت هستی. باید موافق خواهش ملت رفتار کنی.»

در روز یازدهم اردیبهشت ١٣٠١، اولین مراسم روز جهانی کارگر در ایران، با سخنرانی علی آقا کاوه، کارگر چاپخانه، در مسجد سپهسالار تهران شروع شد.

کاوه در این سخنرانی در مورد فواید اتحاد کارگران و لزوم اجرای قانون اساسی سخنانی ایراد کرد.

همزمان با برگزاری مراسم روز جهانی کارگر، عده‌ای از مخالفان با کارگران شرکت کننده در این مراسم درگیر شدند.

در سال ١٣٠٢، مراسم روز جهانی کارگر با محدودیت‌های بیش‌تری از طرف دولت وقت مواجه شد.

روزنامه کار ایران در تاریخ ١١ اردیبهشت ١٣٠٢، خبر اعتصاب تعدادی از کارگران در شهر تهران را به مناسبت روز جهانی کارگر منتشر کرد.

با به قدرت رسیدن رضا خان در سال ١٣٠۴، برگزاری مراسم روز جهانی کارگر غیرقانونی اعلام شد.

از سال ١٣٠۴ تا ١٣٠۸ اعتصاب‌های مختلف کارگری در آستانه روز کارگر در سطح ایران برگزار شد. برای نمونه در ١٣ اردیبهشت ١٣٠۸، اعتصاب ١۴ هزار نفری کارگران تصفیه خانه آبادان با خواسته به رسمیت شناختن اتحادیه‌های کارگری و «عید اول مه» برگزار شد.

با آزاد شدن فضای سیاسی بعد از سقوط رضا خان، اتحادیه‌ها و سندیکاهای کارگری فرصت لازم را برای برگزاری مراسم روز جهانی کارگر به دست آوردند. در سال ١٣٢۵ یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌ها و اعتراض‌های کارگری به مناسبت روز جهانی کارگر در شهرهای مختلف ایران برگزار شد.

در تهران، راهپیمایی روز جهانی کارگر با حضور ۶٠ هزار نفر برگزار شد. در آبادان، همدان، کرمانشاه، نایین، کرمان و رفسنجان، شورای متحده مرکزی کارگران ایران، راهپیمایی‌های هزار نفری را برای بزرگداشت این روز سازمان داد.

بعد از مراسم هزاران نفری روز جهانی کارگر در ١١ اردیبهشت ١٣٢۵ در ایران، برگزاری این مراسم باز با محدودیت‌های گذشته همراه شد.

در فاصله سال‌های ١٣٢۶ تا ١٣٣٠ که محمد مصدق برگزاری مراسم در این روز را آزاد اعلام کرد، شماری از فعالان کارگری و اعضای اتحادیه‌های کارگری دستگیر شدند.

بعد از کودتای ٢۸ مرداد ١٣٣٢، برگزاری مراسم روز جهانی کارگر در ایران به کارگاه‌ها و دامنه کوه‌ها محدود شد. در سال ١٣۴۶ و در بیست و دومین دوره مجلس قانون‌گذاری، روز ٢۴ اسفند که مقارن با تولد رضا خان بود، به عنوان روز کارگر به رسمیت شناخته شد.

روز جهانی کارگر، بعد از انقلاب ۵۷

بعد از انقلاب در سال ١٣۵۸، کارگران توانستند پس از سال‌ها در روز جهانی کارگر راهپیمایی کنند.

روح‌الله خمینی در پیامی به مناسبت روز جهانی کارگر در اردیبهشت ١٣۵۸ عنوان کرد که «خدا هم کارگر است.»

او در پایان پیام خود گفت: «اسلام عزیز است که برای شما ارج قائل است و برای شما حق قائل است وحقوق شما را به شما رد خواهد کرد. بگذارید اسلام تحقق پیدا کند.»

روزنامه کیهان در تاریخ ١٢ اردیبهشت ١٣۵۸، با تیتر درشت نوشت: «بزرگ‌ترین رژه کارگری در ایران برگزار شد.»

بر اساس گزارش روزنامه کیهان، سندیکاها و اتحادیه‌های کارگری در برگزاری مراسم روز جهانی کارگر شرکت داشتند.

در آن روز، دو مراسم مختلف در تهران برگزار شد. برگزارکنندگان مراسم اول که سندیکاها و اتحادیه‌های کارگری و نیز سازمان‌ها و گروه‌های چپ بودند، مسیر راهپیمایی را از خانه کارگر تا میدان سپه اعلام کردند.

به گزارش روزنامه اطلاعات در تاریخ ١٢ اردیبهشت، در مسیر راهپیمایی کارگران در این روز، درگیری‌هایی با گروه‌های مذهبی در خیابان جمهوری به وجود آمد.

در مراسم دوم در آن روز که با فراخوان حزب جمهوری اسلامی برگزار شد، کارگران کارخانه‌های مختلف در تهران، در میدان "امام حسین" تجمع کردند. سخنرانان این مراسم محمد بهشتی و ابوالحسن بنی‌صدر بودند.

از سال ١٣۵۹ تا ١٣۶٠، برگزاری مراسم روز جهانی کارگر با راهپیمایی کارگران و تجمع آن‌ها همراه بود. از سال ١٣۶١ اما با محدودتر شدن فضای سیاسی و کم‌تر شدن آزادی‌های مدنی، مراسم روز جهانی کارگر همانند گذشته‌های نه چندان دور خود به کوه‌ها رفت و به گروه‌های کوهنوردی کارگری محدود شد.

با شروع دهه ۸٠ هجری خورشیدی، مراسم روز جهانی کارگر با بازگشایی سندیکای کارگران شرکت واحد اتوبوس‌رانی تهران و حومه همراه بود.

اگر چه فعالان سندیکایی تهران در سال ١٣۸۴موفق شدند مراسم این روز را در تالار باختر واقع در میدان انقلاب برگزار کنند، اما از بازداشت و دستگیری در امان نماندند.

شیوه‌های برگزاری مراسم روز جهانی کارگر در ایران

در تاریخ ۹۴ ساله روز جهانی کارگر در ایران، به جز مقاطع کوتاهی، به دلیل آزاد نبودن برگزاری مراسم این روز، کارگران شیوه‌های متفاوتی را به کار بستند.

به حاشیه رانده شدن مراسم روز جهانی کارگر از خیابان‌ها به حومه‌های شهر و نیز کوه‌ها سابقه‌ای طولانی دارد.

از سال ١٣٠۹، مراسم روز جهانی کارگر به دلیل بازداشت فعالان کارگری و سرکوب اتحادیه‌های کارگری از فضاهای عمومی به مکان‌های خلوت‌تر منتقل شد.

در مشهد این مراسم به صورت مخفی در کوه‌های اطراف این شهر برگزار شد و فعالان کارگری تبریز نیز در همان سال این مراسم را در حومه شهر برگزار کردند. اگر چه بعد از سال ١٣١٠، منایع تاریخی و روزنامه‌هایی که در خارج از ایران چاپ شدند، خبر از اعتصاب‌های کارگری در روز جهانی کارگر می‌دادند، اما تا سال ١٣٢١، خبری از راهپیمایی خیابانی و تجمع کارگران در مکان‌های عمومی نبود و فعالیت کارگران برای بزرگداشت این روز، محدود به پخش اعلامیه در کارخانه‌ها و کارگاه‌ها شد.

فعالان کارگری و سندیکایی زندانی، قبل از انقلاب به شیوه‌های مختلفی مراسم روز جهانی کارگر را در زندان برگزار کردند.

در سال ١٣۴٢، عده‌ای از فعالان سندیکایی که در آن دوره زندانی بودند، مراسم روز جهانی کارگر را در زندان قصر برگزار کردند. در سال‌های بعد این شیوه از سوی فعالان کارگری زندانی دنبال شد. کارگران زندانی در این روز در بین زندانیان دیگر، کشمش و شیرینی پخش می‌کردند.

بعد از بسته شدن فضای سیاسی در دهه ۶۰، خانواده‌های کارگری تنها توانستند در مناطق خوش آب و هوا به جای مراسم روز جهانی کارگر، گلگشت برگزار کنند. از اواسط دهه ۷٠، کارگران همراه خانواده‌های‌شان در آبشار خور کرج دور هم جمع می‌شدند و بیانیه‌های مختلفی در بین کارگران پخش می‌شد.

این شیوه را کارگران دیگر استان‌ها از جمله گیلان و کردستان هم به کار بستند.

از سال گذشته، خانه کارگر با هماهنگی دولت و طبق برنامه‌هایی که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مدون می‌کند، پس از هشت سال وقفه، برگزاری مراسم روز جهانی کارگر را از سر گرفته است: خانه کارگر راهپیمایی روز کارگر را برگزار خواهد کرد

با وجود این، مستقل نبودن خانه کارگر موجب شده است کارگران و فعالان کارگری تشکل‌های مستقل غیردولتی از شرکت در این مراسم خودداری کنند.

سر داده شدن شعارهایی علیه کارگران افغانستانی در مراسم روز کارگر سال ١٣۹۴ هم واکنش‌های تند فعالان کارگری مستقل را در پی داشت و فاصله خانه کارگر را به عنوان تنها برگزارکننده رسمی این مراسم با تشکل‌های مستقل بیش‌تر کرد.

◄ پرونده ویژه به مناسبت روز جهانی کارگر: 

روزگار تیره مردمان سختکوش