نگاهی به «من ریموند کارور هستم» اثر مصطفی عزیزی
<p>ساسان قهرمان‌- «من ریموند کارور هستم»، <a href="http://mazizy.files.wordpress.com/2010/10/reymondcarver.jpg">مجموعه هفت قصه کوتاه</a>، اثر <a href="http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%DB%8C_%D8%B9%D8%B2%DB%8C%D8%B2%DB%8C">مصطفی عزیزی</a>، از دست‌اندرکاران صاحب‌نام صنعت فیلم و تهیه‌کننده‌ی چندین سریال تلویزیونی ایران است (اکنون مقیم کانادا) که با انتشار این کتاب، حضور خود را در عرصه قلم نیز رسمیت بخشیده است. این «رسمیت» البته در چهارچوب «کتاب» و «چاپ و نشر» است که معنا می‌یابد، زیرا او هم نویسنده چندین و چند فیلمنامه از آثار سینمایی و تلویزیونی بوده است، هم مدت‌هاست که در وبلاگ خود (<a href="http://mostafazizi.net/">غوزک پلاتینی</a>) قلم می‌زند. برخی از قصه‌های این مجموعه نیز پیش از این در همین وبلاگ انتشار یافته‌اند، از جمله قصه‌ای که وبلاگ او نام خود را از آن وام گرفته است.</p> <p> </p> <p><strong>کارور، همینگوی و میانسال‌های ایرانی</strong></p> <p> </p> <p>«من ریموند کارور هستم»، در پاییز ۸۹ توسط نشر افق چاپ و نشر شده است، و شامل هفت قصه با نام‌های «من ریموند کارور هستم»، «رودخانه‌ای بی پیچ و تاب» (گونه‌ای بازنویسی «تپه‌هایی چون فیل‌های سپید» اثر مشهور ارنست همینگوی»)، «چهارشنبه سوری»، «سبزه زرد»، «همین چند کلمه»، «سه شنبه‌های اول هر ماه»، و «قوزک پلاتینی» است. دو قصهی نخست این مجموعه، نشانگر تعلق خاطر و احترام نویسنده به نثر و نگاه دو نویسنده‌ی صاحب‌نام آمریکایی، کارور و همینگوی، است. در جای جای و قصه به قصه در این مجموعه، در عین آن که شیوه‌های متفاوتی از نگارش، زاویه دید، زبان و بیان آزموده شده است، می‌توان آشنایی نویسنده با «دوربین» و توجه او را به «شخصیت‌پردازی» از این زاویه و با اتکا به این ابزار، به روشنی حس کرد. با این حال، ارزش و ویژگی قصه‌ها در این چهارچوب باقی نمی‌ماند، بلکه چنان‌که ناشر در پشت جلد کتاب اشاره کرده است، «دل‌مشغولی‌های نسلی از روشنفکران امروز ایران» است که محور روایت و بیان قرار می‌گیرد. این «نسل» (که البته دیگر در واپسین پله‌های «امروز» گام می‌زند) و این «روشنفکران»، مردان و زنانی، اغلب نویسنده، روزنامه‌نگار، شاعر، مترجم، بازیگر، نمایشنامه‌نویس و کارگردان (یا همچون شخصیت دوم در «سه‌شنبه‌های آخر ماه»، محقق و استاد کنار گذاشته شده‌ی دانشگاه) هستند، اغلب خوب خوانده‌اند و در برخورد با یکدیگر، از یادآوری تکیه کلام‌هایی از کتاب‌ها و فیلم‌ها کم نمی‌آورند. اغلب در حدود سنی‌ای قرار دارند که در فرهنگ ما به «میان‌سالی» معروف شده است، یا به‌عبارتی، حول و حوش دهه‌ی چهل زندگی (با استنثنائاتی در «سبزه زرد» که دو شخصیت اصلی قصه جوان‌تر به‌نظر می‌رسند، و «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» که شخصیت دوم بسیار مسن‌تر از دیگران است. اما این دو نیز، یکی انگار پله و حلقه‌ی پیشین و دیگری حلقه‌ی پسین از این زنجیره با آدم‌ها و نگاه‌ها و روحیات مشابه هستند و تصویر می‌شوند.)</p> <p> </p> <p><strong>خودی که مادر نبود، معشوقه نبود، همسر نبود، خودم بودم</strong></p> <p><br /> با این حال، شاید «قوزک پلاتینی»، آخرین قصه‌ی این مجموعه را بتوان معاصرترین از این هفت خواهران دانست. و بدین خاطر است که مایلم اکنون در این «نگاه و معرفی» (و اندکی دیرهنگام، چرا که با وجود مدت کوتاهی که از انتشار این مجموعه قصه می‌گذرد، <a href="http://mostafazizi.net/%D8%B4%D8%B9%D8%B1-%D9%88-%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/book/">نقد و نظراتی</a> چند در مورد آن انتشار یافته است)، از آخر آغاز کنم. این البته تنها دلیلم در این شیوه نیست. دلیل دیگر، نکته‌ای‌ست در پیوند با «داوری»، یا بهتر بگویم، «پرهیز از داوری» یا «تلاش برای دوری جستن از پیش‌داوری‌های متکی بر باورهای مردمحور در پیوند با شخصیت‌پردازی در آفرینش قصه‌هایی واقعگرا در جامعه‌ای به غایت مردسالار، گیرم در روشنفکرانه‌ترین لایه‌های معاصر آن. و این‌گونه «نگاه» و «داوری»، بی‌تردید از آخرین پله‌های عروج به دامنه‌های «مدرنیسم» در جامعه‌ای‌ست که کوشیده می‌شود تا همچنان و هنوز، با بندهایی دیرسال و گورزاد، در قعر دره‌ی باورها و داوری‌های کهن در زنجیر بماند.</p> <p> </p> <p>در «قوزک پلاتینی»، «من» (راوی - مرد) و «او» (راوی / بازبین / ویرایشگر / زن) نگاه و داوری خود را درباره‌ی موضوعی واحد که به روند رابطه و زندگی آن دو مربوط است، بیان می‌کنند و «اکنون»، از پس و از ورای «دورانی سپری شده» در رابطه‌ی خود، با یکدیگر به جدلی آرام، منطقی، خونسرد و انسانی بر روی کاغذ می‌پردازند. در چهارچوبی که عزیزی برای روایت خود آفریده است نیز می‌توان به «واقعگرایی» او پی برد. در این قصه، راوی «اول» مرد است که ماجرا را نخست از دید خود و با تکیه بر منطق خود روایت و «بازسازی» کرده است، و سپس، زن، بر آن «حاشیه» نوشته است. حاشیه‌ای که نه تنها با خونسردی و منطق در مواردی دست «مرد / راوی نخست» را رو کرده، یا در مواردی به او حق داده، و در مجموع کوشیده است تا با تکیه بر روشن‌بینی و آرامش هر دو، دیدگاه و داوری و روایت مرد را ویرایش کند و ژرفا بخشد، و نه تنها با خونسردی متکی بر آزادگی و استقلال و فردیت مدرن خود، «موضع موازی و برابر» خود را با اقتدار به «مرد / راوی اول» اثبات کند، بلکه در نهایت نیز، «حرف آخر» را چه در قصه، چه در کتاب، و به نوعی در چهارچوب منطق روایتی نویسنده، در روایت و داوری «این نسل» بزند: «اون روز تابستونی من خودمو انتخاب کردم. زندگی از سر شوخی یا لودگی یا اشتباه، بهم فرصت انتخاب داده بود و من خودمو انتخاب کردم. خودم. خود خالصم. خودی که مادر نبود، معشوقه نبود، همسر نبود، خودم بودم.» (ص ۱۱۶)</p> <p> </p> <p><strong>کار داستان‌نویس چیست؟</strong></p> <p> </p> <p>نسیم خاکسار، نویسنده صاحب‌نام معاصر، در متن کوتاهی با عنوان «کار داستان‌نویس چیست»، از جمله می‌گوید: « داستان می‌تواند و می‌خواهد ما را، من و تو را، که در هر ثانیه به داوری جامعه و جهان می‌نشینیم و بدون این داوری‌ها به اشکال گوناگون در عرصه‌ی سیاست، در عرصه‌ی اخلاق، حتی در محافل خانوادگی و دوستانه امورمان نمی‌گذرد، کمک کند که در سراشیبی لغزان به ناروا قضاوت کردن نیفتیم. و این کم چیزی نیست. حداقل برای ما که دوره‌ای بس سخت و دشوار را در حیات تاریخی سرزمین مان می‌گذرانیم، چه در تبعید و چه در میهن، و درست یا نادرست مدعی ساختن فردای جامعه‌مان هستیم، داستان به ما می‌گوید برای آن که عادل باشیم نیاز به دقت نظر داریم. این دقت نظر و یا وسواس در داوری را داستان با ایجاد پرسش است که فراهم می‌کند. اگر با نظر مالرو موافق باشیم که ارزش انسان بیشتر وابسته به عمق پرسش‌هایش است تا نوع پاسخ‌هایش، می‌شود گفت اگر هر داستان خوب بتواند یک پرسش برای من و تو به وجود آورد کارش را انجام داده است.» / کتاب نقطه/ سال اول شماره ۱ پاییز ۱۳۷۴ / صفحه ۲۴۱.</p> <p> </p> <p>بر این مبناست که می‌توان گفت نویسنده‌ی «قوزک پلاتینی»، بدون زیاده‌روی‌های شبه‌فمینیستی، از یک‌سو کوشیده است تا دو شخصیت «زن» و «مرد» قصه‌ی خود را به دور از «قهرمان پروری»‌های آرمانی معمول، با پوست و گوشت و استخوانی برآمده از همین جامعه و همین فرهنگ معاصر و ملموس بیافریند، با تمام ضعف‌ها و قوت‌های ملموس‌شان، و از سوی دیگر، «کمک کند که در سراشیبی لغزان به ناروا قضاوت کردن نیفتیم، و این کم چیزی نیست.» به ویژه که بحث بر سر رابطه زن و مرد، تداوم یا عدم تداوم آن بر محور «انتخاب زن»، رقابت در «مثلث عاطفی»، و چه بسا زیر سایه ناپیدای «غیرت و قلمرو» باشد.</p> <p> </p> <p><strong>سه‌شنبه‌های اول هر ماه</strong><br /> <img height="128" width="128" align="left" src="http://radiozamaneh2.vps.redbee.nl/sites/default/files/mostafasep2006.jpg" alt="" /><br /> تصویر کردن و طرح چنین نگاهی به «رابطه»ی زن و مرد (چه رمانتیک یا اروتیک، چه دوستی و همراهی) البته در تمامی این قصه‌های هفت‌گانه محور اصلی روایت است، جز در «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» که این محور، جای خود را به هراس از تنهایی، گذر عمر و مرگ داده است. اگر چه راوی «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» نیز، همچنان می‌تواند شخصیت مرد هر یک از قصه‌های دیگر باشد، از جمله راوی اول «قوزک پلاتینی»، اما به لحاظ ساختاری و تکنیکی، این قصه در قیاس با خواهران شش‌گانه‌ی دیگر خود، قصه‌ی ساده‌ای‌ست با بار روایتی کم‌خون‌تر و نامعاصرتر. و در این قیاس، به گزارشی با ئوشش و گویشی ادبی و قصوی از دیدار با «استادی» فراموش‌شده پهلو می‌زند، که در نهایت نیز، صرفاً در حد روایتی «آموزنده» باقی می‌ماند که به گونه‌ای «تزکیه روانی» راوی میانسال با تکیه بر دانش و تجربه «استاد دیرسال» در برخورد با هراس از تنهایی و مرگ می‌انجامد.</p> <p> </p> <p><strong>گشایش سریع گره‌ها و حل سریع معضلی به غایت پیچ در پیچ و درونی</strong></p> <p> </p> <p>در «همین چند کلمه»، تنهایی، مشکل ارتباط، و تلاش برای ارتباط، تلاش برای معاصر بودن، مدرن بودن، منصف بودن و مستقل و رها و برابر ماندن (در کنار کوششی تکنیکی برای آفریدن قصه‌ای صرفاً بر محور «گفت و گو» به لحاظ ساختاری) محور تجربه ورزی نویسنده قرار می‌گیرد. «سبزه زرد» حکایت نقص و هراس و تردید است. هراس و تردید زنی جوان که بیماری‌ای سخت یا به احتمال زیاد لاعلاج، او را در موضعی قرار داده که نسبت به مهر و همراهی‌ای که از دیگران- به‌ویژه از همسر جوانش- می‌بیند، به تردید واداشته است و این تردید کشنده او را به مرز خودزنی‌ای مغرورانه سوق داده است. این قصه نیز، گرچه ازشخصیت‌پردازی موفق و بازی‌های زبانی و تصویرسازی‌های بکر و زیبایی در پیوند با جدال درونی شخصیت زن بر مرز هراس و تردید و نیاز و گریز عاطفی بهره می‌برد، در پایان به دام «گشایش سریع گره‌ها و حل سریع معضلی به غایت پیچ در پیچ و درونی»، آن هم با تکیه بر برخوردی تا حدی استنثنائی (درک و حوصله و عشق و همراهی بی دریغ مرد / همسر) می‌لغزد و به گونه‌ای «پایان خوش» سریع می‌انجامد.</p> <p> </p> <p><strong>زنم. بدجوری هم زنم. خیلی وقته که زنم</strong></p> <p> </p> <p>در «چهارشنبه‌سوری» (که از بلندترین و خواندنی‌ترین قصه‌های این مجموعه است) نیز محور روایت، چه محور پنهان قصه و چه محور پنهان رابطه‌ها و داوری‌ها و برخوردهای شخصیت‌ها، «زن» است، زن جوانی به نام «فرشته» که از راوی تا مردان دیگر قصه، هر یک به گونه‌ای بندی حسی با او حس می‌کنند و داشته‌اند، یا دارند، یا خواهند داشت. این «زن/ فرشته»، در قصه‌ای که مانند قصه‌های دیگر این مجموعه «واقعگرا» نوشته و تصویر شده است، می‌تواند بسیار فراتر از «سطح» و از تصویر «واقعی» این شخصیت و شخصیت‌ها رود، و تصویر درونی و بیرونی او، از یک‌سو به جمع کثیری از زنان نسل امروز ایران بگسترد که گرچه همواره در «حاشیه» نگاه داشته شده‌اند و در «حاشیه» دیده می‌شوند، اما از هر محور و اصلی در زندگی مجموع جامعه اصیل‌تر و محوری‌ترند و موثرتر:</p> <p><br /> «- فرشته‌ها که زن و مرد ندارن. فرشته‌ن دیگه. مگه تو زنی؟<br /> - آره زنم. بدجوری هم زنم. خیلی وقته که زنم…»‌ (ص ۵۳)</p> <p> </p> <p>راوی در این داستان در نقش نظاره‌گری ظاهر می‌شود که داوری‌هایی هم کرده است و می‌کند، و «فرشته»، انگار محکی است که با او می‌توان فراز و فرودها و ضعف و قدرت‌ها و سیر و مسیر شخصیت‌های دیگر، مردان، را آزمود و دید.</p> <p> </p> <p><strong>چرخش و پیچش در تصویری تمثیلی</strong></p> <p> </p> <p>«رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب»، چنان‌که نویسنده در صفحه‌ی آغازین آن اشاره کرده است، با نگاهی به «تپه‌هایی چون فیل‌های سفید» اثر ارنست همینگوی، نوشته شده، اما این «نگاه»، به «بازنویسی»‌ای ساده یا صرفاً «ایرانیزه» شدن آن اثر معروف نینجامیده است. عزیزی در بازبینی «تپه‌هایی….»، ضمن حفظ فضاسازی، گره، بحران، تردید و بن‌بست در رابطه‌ی زن و مرد قصه، زاویه دید نسبت به شخصیت‌ها را تا حد زیادی گردانده و نقش و جایگاه مرد و زن را دگرگون کرده است. از این گذشته، ابهام شگرفی که در «فیل‌هایی …» در عمق موج می‌زند، در «رودخانه‌ای…» جای خود را به حضور محتوم «جبر»ی فراروی هر دو شخصیت داده است، جبری به مراتب وسیع‌تر و فراتر از چهارچوب رابطه‌ی یک زن و مرد. این «چرخش و پیچش» در تصویری تمثیلی که هر دو قصه (هر یک به گونه‌ای) نام خود را از آن وام گرفته‌اند، نیز، خود را نشان می‌دهد. تصویر «تپه‌هایی» شبیه به «فیل‌های سفید»، پدیده‌ای «طبیعی» است، و نشانگر بخشی از آرزوی درونی زن جوان (در قصه همینگوی) به رهایی، استقلال، زیبایی، و استحکامی توأم با آرامش، و نیز، چه بسا، تمثیلی از «مادرانگی» و خواست، یا نیاز، یا اندیشیدن او به بارور شدن (یا ماندن).</p> <p> </p> <p>حال آن‌که «رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب» در قصه‌ی عزیزی، تصویری از پدیده‌ای «غیر طبیعی» یا تحمیل شده بر طبیعت (اتوبانی ساکن در قلب بیابان) که نه تنها از اوج و آرامش تهی است، بلکه، به عنوان «راه»، «راه گریز»ی هم نیست، و نشانگر مسیری است که می‌بایست زن را به جانب آینده‌ای محتوم هدایت کند. در هر دو داستان، یک زن و یک مرد، در یک گذرگاه، انتظار چیزی را می‌کشند که هنوز بر سر آن توافق ندارند. اما در قصه‌ی همینگوی، ابهام در رابطه و در مسئله مورد اختلاف آن دو قوی‌تر و درونی‌تر است. اگرچه منتقدان و پژوهشگرانی که به بررسی این اثر مشهور همینگوی پرداخته‌اند، گاه آن ابهام را از نظر خود «حل» کرده‌اند، و گره و ماجرا را به بحث آن دو بر سر نگه داشتن یا نداشتن کودکی ظاهرا ناخواسته تقلیل داده‌اند، اما هنوز و همچنان نمی‌توان نظری «قطعی» در این‌باره ابراز کرد. بحث میان دو شخصیت در قصه‌ی همینگوی، بر سر «عمل»ی است، که مرد می‌کوشد زن را به انجام آن قانع کند. روشن نیست که این «عمل»، که باید در شهری «دیگر» انجام شود، سقط جنین است یا نه، و از آن گذشته، حتی نسبت رابطه‌ی این‌دو نیز چندان روشن نیست.</p> <p> </p> <p>درآن قصه، زن جوان‌تر، ساده‌تر و عاشق‌تر از مرد تصویر می‌شود، و مرد، زبان بازتر، مجرب‌تر و مستقل‌تر. رابطه آن‌دو می‌تواند رابطه‌ای غیر رسمی تصور شود، بین زنی جوان و مردی سال‌دارتر و مجرب‌تر، چه بسا متأهل، که اکنون به گرهی برخورده است که باید با یک «عمل» (که زن از آن وحشت دارد)، به سود مرد، حل شود. زن، در جدال با میل درونی و حسی خود، و وحشت از «عمل» از یک‌سو، و وابستگی و نیاز عاطفی‌اش به راضی کردن مرد و حفظ تداوم رابطه، در مرز پذیرفتن «راه حل»، و برداشتن گامی دیگر در تداوم گم شدن و گم کردن «خود»، حل شدن در سطح، و له شدن زیر چرخ‌های رابطه‌ای نابرابر در آن «گذرگاه» ایستاده است. حال آن‌که در قصه‌ی عزیزی، زن شخصیتی قوی‌تر و مستقل‌تر از مرد دارد، رابطه‌ی آن دو مشخص است (همسر)، و خواست مرد نیز روشن است: با بچه‌دار شدن، خانواده‌اش را «کامل» کند. تفاوت دو شخصیت در نگاه به خود و جهان پیرامون و درون، در «رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب»، در قالب ژرف‌اندیشی ظریف و زنانه «زن» و سطحی‌نگری و تحکم کور و پسربچه‌‌وار «مرد» نمود یافته است. مرد قصه‌ی عزیزی، برگرفته از جامعه و فرهنگی آشنا، پسربچه‌ای‌ست متکی به استقلال و تحکم و قدرت بدنی و مالی و تمام اختیارات و امکاناتی که عرف و قانون و شرع و سنت در اختیارش می‌گذارد تا لحظه‌ای «زور بازو» را به خدمت خود گیرد و لحظه‌ای دیگر، پوزش و نوازش را، و در هر حال «خود» را محق بداند و خواست «خود» را برای «کامل شدن» «خانواده خود» پیش ببرد. نه از ژرفا و ریزبینی حسی زن در او خبری هست، نه از آینده‌نگری، نه نیازهای درونی زن را به استقلال و رهایی و فردیت درک می‌کند، یا اگر می‌کند، «مردانه» در صدد افزودن بندی دیگر و بالا بردن دیواری دیگر در برابر آن رهایی و فردیت است. یا ساده‌تر از این همه، پسربچه‌ای‌ست که به بهای تحمیل اقتدار «معصومانه»‌ی خود بر «خانواده»‌ی خود، می‌خواهد اسباب‌بازی تازه‌ای را در دامن «زن» خود بگذارد تا «مرد» بودن و «مرد خانواده»‌بودنش «کامل» شود:<br /> «- هیچ خطری ندارد. نمی‌گذارم آب توی دلت تکان بخورد. من کنارتم، تا آخرش کنارت می‌مانم.</p> <p><br /> - بعدش چی؟<br /> - بعدش هیچی، بعدش خوش می‌گذرانیم.<br /> - از کجا این قدر مطمئنی؟<br /> - از کجا؟ از آن جایی که فقط همین را توی زندگی کم داریم. آن هم که بیاید دیگر هیچ کم و کسری نداریم می‌شویم یک خانواده کامل.</p> <p><br /> زن دو دستی لیوان خالی دوغ را گرفت و شروع کرد به چرخاندن روی میز.</p> <p><br /> - یعنی کم و کسری مان جور می‌شود و می‌شویم یک خانواده کامل؟<br /> - آره عزیزم همه چیز جفت و جور می‌شود. خیلی‌ها را دیده‌ام که این جوری خوشبخت شده‌اند.» (ص ۳۰)</p> <p>او رونوشتی برابر «اصل» است از «مردان» جامعه و فرهنگی آشنا. اشاره به این نسل دیرسال از این گونه «پسربچه»ها در قصه «چهارشنبه سوری» نیز نمودهای روشنی دارد:</p> <p><br /> «از حسادت محمد تعجب نکردم. وقتی همسرش بعد از پانزده سال زندگی موفق خانوادگی ترکش کرد، شبی آمد پیش من تا صبح مثل کودکی که از مادرش کتک خورده باشد در بغلم گریه کرد. دنیا برایش به آخر رسیده بود. هیچ تصوری از زندگی بدون همسرش نداشت.» (ص ۴۴) <br /> یا (در گفت و گوی راوی و «فرشته» هنگام رانندگی راوی پس از مشروب خواری در پارتی چهارشنبه سوری):</p> <p><br /> «گفتم: - یه چیزی بگو وگرنه خوابم می‌بره مستقیم می‌ریم کنار جوی شیر و عسل<br /> - برای تو که بد نمی‌شه حوری‌های زمینی کمن حوری‌های آسمونی رو هم مزمزه می‌کنی.<br /> - غصه نخور، داغ حوری‌ها می‌مونه رو دلم یه راس می‌برنم جهنم. اونم طبقه هفتم، اسفل السافلین.<br /> - برای ما زنا که بهشت هم جهنمه. فکر کن. باید بشینیم سورچرونی آقایونو نگاه کنیم.<br /> …<br /> - فرشته‌ها که زن و مرد ندارن فرشته ن دیگه. مگه تو زنی؟<br /> - آره زنم بدجوری هم زنم خیلی وقته که زنم.<br /> - بچه که زدن نداره. چرا این قدر زود جوش میاری؟ قبول، تو زنی و زنا زودتر از این که مردا مرد بشن زن می‌شن.<br /> - عجب! نخیر آقا! اون مردی که وقتی هنوز بیست سالم نشده بود با شمع و شراب زنم کرد توی دو سالگی وقتی قربون صدقه شمبول طلاش می‌رفتن مرد شد.<br /> - حق با توئه. تو راست می‌گی.<br /> - حق با منه یا نه، به درد من نمی‌خوره. فعلا که گه زده شد به این یه بار زندگی بی بازگشت…» (ص ۵۳)</p> <p> </p> <p><strong>ادامه دارد</strong></p>
ساسان قهرمان- «من ریموند کارور هستم»، مجموعه هفت قصه کوتاه، اثر مصطفی عزیزی، از دست‌اندرکاران صاحب‌نام صنعت فیلم و تهیه‌کننده‌ی چندین سریال تلویزیونی ایران است (اکنون مقیم کانادا) که با انتشار این کتاب، حضور خود را در عرصه قلم نیز رسمیت بخشیده است. این «رسمیت» البته در چهارچوب «کتاب» و «چاپ و نشر» است که معنا می‌یابد، زیرا او هم نویسنده چندین و چند فیلمنامه از آثار سینمایی و تلویزیونی بوده است، هم مدت‌هاست که در وبلاگ خود (غوزک پلاتینی) قلم می‌زند. برخی از قصه‌های این مجموعه نیز پیش از این در همین وبلاگ انتشار یافته‌اند، از جمله قصه‌ای که وبلاگ او نام خود را از آن وام گرفته است.
کارور، همینگوی و میانسال‌های ایرانی
«من ریموند کارور هستم»، در پاییز ۸۹ توسط نشر افق چاپ و نشر شده است، و شامل هفت قصه با نام‌های «من ریموند کارور هستم»، «رودخانه‌ای بی پیچ و تاب» (گونه‌ای بازنویسی «تپه‌هایی چون فیل‌های سپید» اثر مشهور ارنست همینگوی»)، «چهارشنبه سوری»، «سبزه زرد»، «همین چند کلمه»، «سه شنبه‌های اول هر ماه»، و «قوزک پلاتینی» است. دو قصهی نخست این مجموعه، نشانگر تعلق خاطر و احترام نویسنده به نثر و نگاه دو نویسنده‌ی صاحب‌نام آمریکایی، کارور و همینگوی، است. در جای جای و قصه به قصه در این مجموعه، در عین آن که شیوه‌های متفاوتی از نگارش، زاویه دید، زبان و بیان آزموده شده است، می‌توان آشنایی نویسنده با «دوربین» و توجه او را به «شخصیت‌پردازی» از این زاویه و با اتکا به این ابزار، به روشنی حس کرد. با این حال، ارزش و ویژگی قصه‌ها در این چهارچوب باقی نمی‌ماند، بلکه چنان‌که ناشر در پشت جلد کتاب اشاره کرده است، «دل‌مشغولی‌های نسلی از روشنفکران امروز ایران» است که محور روایت و بیان قرار می‌گیرد. این «نسل» (که البته دیگر در واپسین پله‌های «امروز» گام می‌زند) و این «روشنفکران»، مردان و زنانی، اغلب نویسنده، روزنامه‌نگار، شاعر، مترجم، بازیگر، نمایشنامه‌نویس و کارگردان (یا همچون شخصیت دوم در «سه‌شنبه‌های آخر ماه»، محقق و استاد کنار گذاشته شده‌ی دانشگاه) هستند، اغلب خوب خوانده‌اند و در برخورد با یکدیگر، از یادآوری تکیه کلام‌هایی از کتاب‌ها و فیلم‌ها کم نمی‌آورند. اغلب در حدود سنی‌ای قرار دارند که در فرهنگ ما به «میان‌سالی» معروف شده است، یا به‌عبارتی، حول و حوش دهه‌ی چهل زندگی (با استنثنائاتی در «سبزه زرد» که دو شخصیت اصلی قصه جوان‌تر به‌نظر می‌رسند، و «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» که شخصیت دوم بسیار مسن‌تر از دیگران است. اما این دو نیز، یکی انگار پله و حلقه‌ی پیشین و دیگری حلقه‌ی پسین از این زنجیره با آدم‌ها و نگاه‌ها و روحیات مشابه هستند و تصویر می‌شوند.)
خودی که مادر نبود، معشوقه نبود، همسر نبود، خودم بودم
با این حال، شاید «قوزک پلاتینی»، آخرین قصهی این مجموعه را بتوان معاصرترین از این هفت خواهران دانست. و بدین خاطر است که مایلم اکنون در این «نگاه و معرفی» (و اندکی دیرهنگام، چرا که با وجود مدت کوتاهی که از انتشار این مجموعه قصه می‌گذرد، نقد و نظراتی چند در مورد آن انتشار یافته است)، از آخر آغاز کنم. این البته تنها دلیلم در این شیوه نیست. دلیل دیگر، نکته‌ای‌ست در پیوند با «داوری»، یا بهتر بگویم، «پرهیز از داوری» یا «تلاش برای دوری جستن از پیش‌داوری‌های متکی بر باورهای مردمحور در پیوند با شخصیت‌پردازی در آفرینش قصه‌هایی واقعگرا در جامعه‌ای به غایت مردسالار، گیرم در روشنفکرانه‌ترین لایه‌های معاصر آن. و این‌گونه «نگاه» و «داوری»، بی‌تردید از آخرین پله‌های عروج به دامنه‌های «مدرنیسم» در جامعه‌ای‌ست که کوشیده می‌شود تا همچنان و هنوز، با بندهایی دیرسال و گورزاد، در قعر دره‌ی باورها و داوری‌های کهن در زنجیر بماند.
در «قوزک پلاتینی»، «من» (راوی - مرد) و «او» (راوی / بازبین / ویرایشگر / زن) نگاه و داوری خود را درباره‌ی موضوعی واحد که به روند رابطه و زندگی آن دو مربوط است، بیان می‌کنند و «اکنون»، از پس و از ورای «دورانی سپری شده» در رابطه‌ی خود، با یکدیگر به جدلی آرام، منطقی، خونسرد و انسانی بر روی کاغذ می‌پردازند. در چهارچوبی که عزیزی برای روایت خود آفریده است نیز می‌توان به «واقعگرایی» او پی برد. در این قصه، راوی «اول» مرد است که ماجرا را نخست از دید خود و با تکیه بر منطق خود روایت و «بازسازی» کرده است، و سپس، زن، بر آن «حاشیه» نوشته است. حاشیه‌ای که نه تنها با خونسردی و منطق در مواردی دست «مرد / راوی نخست» را رو کرده، یا در مواردی به او حق داده، و در مجموع کوشیده است تا با تکیه بر روشن‌بینی و آرامش هر دو، دیدگاه و داوری و روایت مرد را ویرایش کند و ژرفا بخشد، و نه تنها با خونسردی متکی بر آزادگی و استقلال و فردیت مدرن خود، «موضع موازی و برابر» خود را با اقتدار به «مرد / راوی اول» اثبات کند، بلکه در نهایت نیز، «حرف آخر» را چه در قصه، چه در کتاب، و به نوعی در چهارچوب منطق روایتی نویسنده، در روایت و داوری «این نسل» بزند: «اون روز تابستونی من خودمو انتخاب کردم. زندگی از سر شوخی یا لودگی یا اشتباه، بهم فرصت انتخاب داده بود و من خودمو انتخاب کردم. خودم. خود خالصم. خودی که مادر نبود، معشوقه نبود، همسر نبود، خودم بودم.» (ص ۱۱۶)
کار داستان‌نویس چیست؟
نسیم خاکسار، نویسنده صاحب‌نام معاصر، در متن کوتاهی با عنوان «کار داستان‌نویس چیست»، از جمله می‌گوید: « داستان می‌تواند و می‌خواهد ما را، من و تو را، که در هر ثانیه به داوری جامعه و جهان می‌نشینیم و بدون این داوری‌ها به اشکال گوناگون در عرصه‌ی سیاست، در عرصه‌ی اخلاق، حتی در محافل خانوادگی و دوستانه امورمان نمی‌گذرد، کمک کند که در سراشیبی لغزان به ناروا قضاوت کردن نیفتیم. و این کم چیزی نیست. حداقل برای ما که دوره‌ای بس سخت و دشوار را در حیات تاریخی سرزمین مان می‌گذرانیم، چه در تبعید و چه در میهن، و درست یا نادرست مدعی ساختن فردای جامعه‌مان هستیم، داستان به ما می‌گوید برای آن که عادل باشیم نیاز به دقت نظر داریم. این دقت نظر و یا وسواس در داوری را داستان با ایجاد پرسش است که فراهم می‌کند. اگر با نظر مالرو موافق باشیم که ارزش انسان بیشتر وابسته به عمق پرسش‌هایش است تا نوع پاسخ‌هایش، می‌شود گفت اگر هر داستان خوب بتواند یک پرسش برای من و تو به وجود آورد کارش را انجام داده است.» / کتاب نقطه/ سال اول شماره ۱ پاییز ۱۳۷۴ / صفحه ۲۴۱.
بر این مبناست که می‌توان گفت نویسنده‌ی «قوزک پلاتینی»، بدون زیاده‌روی‌های شبه‌فمینیستی، از یک‌سو کوشیده است تا دو شخصیت «زن» و «مرد» قصهی خود را به دور از «قهرمان پروری»های آرمانی معمول، با پوست و گوشت و استخوانی برآمده از همین جامعه و همین فرهنگ معاصر و ملموس بیافریند، با تمام ضعف‌ها و قوت‌های ملموس‌شان، و از سوی دیگر، «کمک کند که در سراشیبی لغزان به ناروا قضاوت کردن نیفتیم، و این کم چیزی نیست.» به ویژه که بحث بر سر رابطه زن و مرد، تداوم یا عدم تداوم آن بر محور «انتخاب زن»، رقابت در «مثلث عاطفی»، و چه بسا زیر سایه ناپیدای «غیرت و قلمرو» باشد.
سه‌شنبه‌های اول هر ماه
تصویر کردن و طرح چنین نگاهی به «رابطه»ی زن و مرد (چه رمانتیک یا اروتیک، چه دوستی و همراهی) البته در تمامی این قصه‌های هفت‌گانه محور اصلی روایت است، جز در «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» که این محور، جای خود را به هراس از تنهایی، گذر عمر و مرگ داده است. اگر چه راوی «سه‌شنبه‌های اول هر ماه» نیز، همچنان می‌تواند شخصیت مرد هر یک از قصه‌های دیگر باشد، از جمله راوی اول «قوزک پلاتینی»، اما به لحاظ ساختاری و تکنیکی، این قصه در قیاس با خواهران شش‌گانه‌ی دیگر خود، قصهی ساده‌ای‌ست با بار روایتی کم‌خون‌تر و نامعاصرتر. و در این قیاس، به گزارشی با ئوشش و گویشی ادبی و قصوی از دیدار با «استادی» فراموش‌شده پهلو می‌زند، که در نهایت نیز، صرفاً در حد روایتی «آموزنده» باقی می‌ماند که به گونه‌ای «تزکیه روانی» راوی میانسال با تکیه بر دانش و تجربه «استاد دیرسال» در برخورد با هراس از تنهایی و مرگ می‌انجامد.
گشایش سریع گره‌ها و حل سریع معضلی به غایت پیچ در پیچ و درونی
در «همین چند کلمه»، تنهایی، مشکل ارتباط، و تلاش برای ارتباط، تلاش برای معاصر بودن، مدرن بودن، منصف بودن و مستقل و رها و برابر ماندن (در کنار کوششی تکنیکی برای آفریدن قصه‌ای صرفاً بر محور «گفت و گو» به لحاظ ساختاری) محور تجربه ورزی نویسنده قرار می‌گیرد. «سبزه زرد» حکایت نقص و هراس و تردید است. هراس و تردید زنی جوان که بیماری‌ای سخت یا به احتمال زیاد لاعلاج، او را در موضعی قرار داده که نسبت به مهر و همراهی‌ای که از دیگران- به‌ویژه از همسر جوانش- می‌بیند، به تردید واداشته است و این تردید کشنده او را به مرز خودزنی‌ای مغرورانه سوق داده است. این قصه نیز، گرچه ازشخصیت‌پردازی موفق و بازی‌های زبانی و تصویرسازی‌های بکر و زیبایی در پیوند با جدال درونی شخصیت زن بر مرز هراس و تردید و نیاز و گریز عاطفی بهره می‌برد، در پایان به دام «گشایش سریع گره‌ها و حل سریع معضلی به غایت پیچ در پیچ و درونی»، آن هم با تکیه بر برخوردی تا حدی استنثنائی (درک و حوصله و عشق و همراهی بی دریغ مرد / همسر) می‌لغزد و به گونه‌ای «پایان خوش» سریع می‌انجامد.
زنم. بدجوری هم زنم. خیلی وقته که زنم
در «چهارشنبه‌سوری» (که از بلندترین و خواندنی‌ترین قصه‌های این مجموعه است) نیز محور روایت، چه محور پنهان قصه و چه محور پنهان رابطه‌ها و داوری‌ها و برخوردهای شخصیت‌ها، «زن» است، زن جوانی به نام «فرشته» که از راوی تا مردان دیگر قصه، هر یک به گونه‌ای بندی حسی با او حس می‌کنند و داشته‌اند، یا دارند، یا خواهند داشت. این «زن/ فرشته»، در قصه‌ای که مانند قصه‌های دیگر این مجموعه «واقعگرا» نوشته و تصویر شده است، می‌تواند بسیار فراتر از «سطح» و از تصویر «واقعی» این شخصیت و شخصیت‌ها رود، و تصویر درونی و بیرونی او، از یک‌سو به جمع کثیری از زنان نسل امروز ایران بگسترد که گرچه همواره در «حاشیه» نگاه داشته شده‌اند و در «حاشیه» دیده می‌شوند، اما از هر محور و اصلی در زندگی مجموع جامعه اصیل‌تر و محوری‌ترند و موثرتر:
«- فرشته‌ها که زن و مرد ندارن. فرشته‌ن دیگه. مگه تو زنی؟
- آره زنم. بدجوری هم زنم. خیلی وقته که زنم…» (ص ۵۳)
راوی در این داستان در نقش نظاره‌گری ظاهر می‌شود که داوری‌هایی هم کرده است و می‌کند، و «فرشته»، انگار محکی است که با او می‌توان فراز و فرودها و ضعف و قدرت‌ها و سیر و مسیر شخصیت‌های دیگر، مردان، را آزمود و دید.
چرخش و پیچش در تصویری تمثیلی
«رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب»، چنان‌که نویسنده در صفحه‌ی آغازین آن اشاره کرده است، با نگاهی به «تپه‌هایی چون فیل‌های سفید» اثر ارنست همینگوی، نوشته شده، اما این «نگاه»، به «بازنویسی»ای ساده یا صرفاً «ایرانیزه» شدن آن اثر معروف نینجامیده است. عزیزی در بازبینی «تپه‌هایی….»، ضمن حفظ فضاسازی، گره، بحران، تردید و بن‌بست در رابطه‌ی زن و مرد قصه، زاویه دید نسبت به شخصیت‌ها را تا حد زیادی گردانده و نقش و جایگاه مرد و زن را دگرگون کرده است. از این گذشته، ابهام شگرفی که در «فیل‌هایی …» در عمق موج می‌زند، در «رودخانه‌ای…» جای خود را به حضور محتوم «جبر»ی فراروی هر دو شخصیت داده است، جبری به مراتب وسیع‌تر و فراتر از چهارچوب رابطه‌ی یک زن و مرد. این «چرخش و پیچش» در تصویری تمثیلی که هر دو قصه (هر یک به گونه‌ای) نام خود را از آن وام گرفته‌اند، نیز، خود را نشان می‌دهد. تصویر «تپه‌هایی» شبیه به «فیل‌های سفید»، پدیده‌ای «طبیعی» است، و نشانگر بخشی از آرزوی درونی زن جوان (در قصه همینگوی) به رهایی، استقلال، زیبایی، و استحکامی توأم با آرامش، و نیز، چه بسا، تمثیلی از «مادرانگی» و خواست، یا نیاز، یا اندیشیدن او به بارور شدن (یا ماندن).
حال آن‌که «رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب» در قصهی عزیزی، تصویری از پدیده‌ای «غیر طبیعی» یا تحمیل شده بر طبیعت (اتوبانی ساکن در قلب بیابان) که نه تنها از اوج و آرامش تهی است، بلکه، به عنوان «راه»، «راه گریز»ی هم نیست، و نشانگر مسیری است که می‌بایست زن را به جانب آینده‌ای محتوم هدایت کند. در هر دو داستان، یک زن و یک مرد، در یک گذرگاه، انتظار چیزی را می‌کشند که هنوز بر سر آن توافق ندارند. اما در قصهی همینگوی، ابهام در رابطه و در مسئله مورد اختلاف آن دو قوی‌تر و درونی‌تر است. اگرچه منتقدان و پژوهشگرانی که به بررسی این اثر مشهور همینگوی پرداخته‌اند، گاه آن ابهام را از نظر خود «حل» کرده‌اند، و گره و ماجرا را به بحث آن دو بر سر نگه داشتن یا نداشتن کودکی ظاهرا ناخواسته تقلیل داده‌اند، اما هنوز و همچنان نمی‌توان نظری «قطعی» در این‌باره ابراز کرد. بحث میان دو شخصیت در قصهی همینگوی، بر سر «عمل»ی است، که مرد می‌کوشد زن را به انجام آن قانع کند. روشن نیست که این «عمل»، که باید در شهری «دیگر» انجام شود، سقط جنین است یا نه، و از آن گذشته، حتی نسبت رابطه‌ی این‌دو نیز چندان روشن نیست.
درآن قصه، زن جوان‌تر، ساده‌تر و عاشق‌تر از مرد تصویر می‌شود، و مرد، زبان بازتر، مجرب‌تر و مستقل‌تر. رابطه آن‌دو می‌تواند رابطه‌ای غیر رسمی تصور شود، بین زنی جوان و مردی سال‌دارتر و مجرب‌تر، چه بسا متأهل، که اکنون به گرهی برخورده است که باید با یک «عمل» (که زن از آن وحشت دارد)، به سود مرد، حل شود. زن، در جدال با میل درونی و حسی خود، و وحشت از «عمل» از یک‌سو، و وابستگی و نیاز عاطفی‌اش به راضی کردن مرد و حفظ تداوم رابطه، در مرز پذیرفتن «راه حل»، و برداشتن گامی دیگر در تداوم گم شدن و گم کردن «خود»، حل شدن در سطح، و له شدن زیر چرخ‌های رابطه‌ای نابرابر در آن «گذرگاه» ایستاده است. حال آن‌که در قصهی عزیزی، زن شخصیتی قوی‌تر و مستقل‌تر از مرد دارد، رابطه‌ی آن دو مشخص است (همسر)، و خواست مرد نیز روشن است: با بچه‌دار شدن، خانواده‌اش را «کامل» کند. تفاوت دو شخصیت در نگاه به خود و جهان پیرامون و درون، در «رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب»، در قالب ژرف‌اندیشی ظریف و زنانه «زن» و سطحی‌نگری و تحکم کور و پسربچه‌‌وار «مرد» نمود یافته است. مرد قصهی عزیزی، برگرفته از جامعه و فرهنگی آشنا، پسربچه‌ای‌ست متکی به استقلال و تحکم و قدرت بدنی و مالی و تمام اختیارات و امکاناتی که عرف و قانون و شرع و سنت در اختیارش می‌گذارد تا لحظه‌ای «زور بازو» را به خدمت خود گیرد و لحظه‌ای دیگر، پوزش و نوازش را، و در هر حال «خود» را محق بداند و خواست «خود» را برای «کامل شدن» «خانواده خود» پیش ببرد. نه از ژرفا و ریزبینی حسی زن در او خبری هست، نه از آینده‌نگری، نه نیازهای درونی زن را به استقلال و رهایی و فردیت درک می‌کند، یا اگر می‌کند، «مردانه» در صدد افزودن بندی دیگر و بالا بردن دیواری دیگر در برابر آن رهایی و فردیت است. یا ساده‌تر از این همه، پسربچه‌ای‌ست که به بهای تحمیل اقتدار «معصومانه»ی خود بر «خانواده»ی خود، می‌خواهد اسباب‌بازی تازه‌ای را در دامن «زن» خود بگذارد تا «مرد» بودن و «مرد خانواده»بودنش «کامل» شود:
«- هیچ خطری ندارد. نمی‌گذارم آب توی دلت تکان بخورد. من کنارتم، تا آخرش کنارت می‌مانم.
- بعدش چی؟
- بعدش هیچی، بعدش خوش می‌گذرانیم.
- از کجا این قدر مطمئنی؟
- از کجا؟ از آن جایی که فقط همین را توی زندگی کم داریم. آن هم که بیاید دیگر هیچ کم و کسری نداریم می‌شویم یک خانواده کامل.
زن دو دستی لیوان خالی دوغ را گرفت و شروع کرد به چرخاندن روی میز.
- یعنی کم و کسری مان جور می‌شود و می‌شویم یک خانواده کامل؟
- آره عزیزم همه چیز جفت و جور می‌شود. خیلی‌ها را دیده‌ام که این جوری خوشبخت شده‌اند.» (ص ۳۰)
او رونوشتی برابر «اصل» است از «مردان» جامعه و فرهنگی آشنا. اشاره به این نسل دیرسال از این گونه «پسربچه»ها در قصه «چهارشنبه سوری» نیز نمودهای روشنی دارد:
«از حسادت محمد تعجب نکردم. وقتی همسرش بعد از پانزده سال زندگی موفق خانوادگی ترکش کرد، شبی آمد پیش من تا صبح مثل کودکی که از مادرش کتک خورده باشد در بغلم گریه کرد. دنیا برایش به آخر رسیده بود. هیچ تصوری از زندگی بدون همسرش نداشت.» (ص ۴۴)
یا (در گفت و گوی راوی و «فرشته» هنگام رانندگی راوی پس از مشروب خواری در پارتی چهارشنبه سوری):
«گفتم: - یه چیزی بگو وگرنه خوابم می‌بره مستقیم می‌ریم کنار جوی شیر و عسل
- برای تو که بد نمی‌شه حوری‌های زمینی کمن حوری‌های آسمونی رو هم مزمزه می‌کنی.
- غصه نخور، داغ حوری‌ها می‌مونه رو دلم یه راس می‌برنم جهنم. اونم طبقه هفتم، اسفل السافلین.
- برای ما زنا که بهشت هم جهنمه. فکر کن. باید بشینیم سورچرونی آقایونو نگاه کنیم.
…
- فرشته‌ها که زن و مرد ندارن فرشته ن دیگه. مگه تو زنی؟
- آره زنم بدجوری هم زنم خیلی وقته که زنم.
- بچه که زدن نداره. چرا این قدر زود جوش میاری؟ قبول، تو زنی و زنا زودتر از این که مردا مرد بشن زن می‌شن.
- عجب! نخیر آقا! اون مردی که وقتی هنوز بیست سالم نشده بود با شمع و شراب زنم کرد توی دو سالگی وقتی قربون صدقه شمبول طلاش می‌رفتن مرد شد.
- حق با توئه. تو راست می‌گی.
- حق با منه یا نه، به درد من نمی‌خوره. فعلا که گه زده شد به این یه بار زندگی بی بازگشت…» (ص ۵۳)
ادامه دارد
نظرها
نظری وجود ندارد.