نظریه و اهمیت آن در دین‌پژوهی
<p>ویلیام دیل و تیموتی بیل − تئوری که به فارسی نظریه خوانده می‌شود، از واژه‌ی یونانی <span dir="LTR">theoria</span> گرفته شده که به معنای «دیدگاه» یا «چشم‌انداز» است؛ یعنی شیوه‌ی دیدن. نظریه همان عینک مفهومی‌ای است که ما از آن استفاده می‌کنیم تا آن‌چه را می‌بینیم در قاب بیاوریم، و بر آن تمرکز کنیم. نظریه، ابزاری برای تمیزدادن، رمزگشایی، و معنا‌دهی است.</p> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">پرسش اصلی در پژوهش آکادمیک دین این است که «دین چیست؟». گرچه پاسخ‌های متنوعی به این پرسش داده می‌شود، اما همه‌ی این پاسخ‌ها نظرورزی درباره دین را مسلم فرض می‌کنند، نظرورزی بر مبنای ایده‌ی دین که آن چیزی است که به باورها و کنش‌های متنوعی که ما دینی می‌نامیم‌شان، معنا می‌دهد. دین‌پژوهی، نظریه است؛ دین‌پژوهی همانا برساخته از ابزارهای مفهومی بی‌شماری است که برای «نظر» به دین مورد استفاده قرار می‌گیرند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">در طول دو سده‌ی گذشته روشن شده که پژوهشِ آکادمیکِ دین هیچ «نظریه‌ی کلان و یک‌پارچه»ای ندارد، نظریه‌ای که بتواند به همه‌ی پدیده‌های دینی بپردازد. و هیچ‌وقت هم چنین نظریه‌ای وجود نخواهد داشت. هر نظریه‌ای فقط بر چیزهای مشخصی متمرکز می‌شود و چیزهای دیگر را از قاب یا تمرکزش بیرون می‌گذارد. بنابراین، دین‌پژوهی همیشه در جستجوی نظریه‌های جدیدی است که بتوانند دریچه‌های جدیدی برای دیدن و تفسیر دین به روی ما بگشایند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">دین‌پژوهان، در دهه‌های اخیر، به فراسوی مرزهای سنتیِ این رشته رفته‌اند، تا چشم‌اندازهای نظریِ جدیدی را پیدا کنند و دین را با آن چشم‌اندازهای نوین تفسیر کنند. نظریه‌های فرهنگ، تاریخ، زبان، و جنسیت که در گذشته برای بیش‌تر دین‌شناسان نظریه‌هایی بیگانه بودند، امروزه قاب و تمرکز تازه‌ای به فهمِ ما از دین داده‌اند. در نتیجه، مرکز و هسته‌ی اصلی نظریه‌ها و روش‌های دین‌پژوهی آکادمیک شدیدا دگرگون شده‌اند و بسط یافته‌اند. این شرایط موجب شده است که دین‌پژوهی، حوزه‌ی آکادمیک هیجان‌برانگیز و پرجنب‌وجوشی باشد. دانشجویان و استادان رشته‌ی دین‌پژوهی نیز با چالش‌های مهمی روبه‌رو شده‌اند. درست است که این نظریه‌ها پرسش‌های نویی می‌پرسند و فرصت‌های بدیعی برای مطالعه و تفسیر دین در اختیار می‌گذارند، اما فهمیدن‌شان هم اغلب دشوار است. ما بر آنیم که نگاه گذرایی به آرا و اندیشه‌های تاثیرگذارترین دانش‌پژوهانی بیندازیم که بیرون از حوزه‌ی دین اندیشه‌ورزی کرده‌اند، اما آثار و اندیشه‌هایشان بر دین‌پژوهی نوین تاثیر فراوان داشته‌اند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">ما این کتاب را برای سه دسته از خوانندگان نوشته‌ایم:</div> <div dir="RTL">اول - دانشجویان دوره‌ی کارشناسی در رشته‌های نظریه و روش‌شناسی دین‌پژوهی آکادمیک. گرچه درباره‌ی نظریه‌های سنتی دین (مانند تیلور، دروکیم، وبر، اوتو، الیاده، تورنر، و گیرتز) زیاد نوشته شده است، اما به چشم‌اندازهای نظری جدید توجه چندانی نشده است.</div> <div dir="RTL">دوم - برای دانشجویان دوره‌ی کارشناسی ارشد و دکترا.</div> <div dir="RTL">سوم - استادان و دین‌پژوهانی نیز که نیاز به منبعی دارند تا چشم‌اندازهای نظری معاصر را معرفی کند، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"><b>پیدایش</b></div> <div dir="RTL"><b> </b></div> <div dir="RTL">این کتاب حاصل بحث‌ در کلاس‌های درس است. تجربیات نویسندگان این کتاب در طول تدریس در حوزه‌ی دین‌پژوهی نشان داد که دانشجویان در فهم چشم‌اندازهای نظری سنتی درباره‌ی دین مشکل چندانی ندارند. برای مثال، برای دانشجویان درک مفهوم مدرنی که دورکیم و الیاده از دوگانه‌ی مقدس/نامقدس ارائه می‌دهند و آن را ستون و بنیادِ فهم دین می‌دانند چندان دشوار نیست. دلیل این امر تا حدودی آن است که ایده‌ی مقدس/نامقدس به فهم عمومی از ماهیتِ دین راه پیدا کرده است. اینکه بین مقدس و نامقدس جدایی و شکاف اساسی‌ای وجود دارد، امروزه بدیهی و واضح پنداشته می‌شود. از این گذشته، دوتایی‌ای که در مقدس/نامقدس وجود دارد از جنس همان دوتایی‌هایی است که جهان‌بینی‌ ما را شکل می‌دهند، دوتایی‌هایی مانند نهاد دین و نهاد دولت، حق و باطل، خیر و شر.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">در مورد نظریه‌ها و برداشت‌هایی چون اغلب نظریه‌های معاصر و به طور مشخص "پسامدرن" که کمتر به فهم عمومی نزدیک‌اند، قضیه فرق می‌کند. تلاش بیشتری برای فهم این نظریه‌ها و دیدگاه‌ها لازم است. برخی‌ها بر این عقیده‌اند که این نظریه‌ها بویی از منطق نبرده‌اند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">گذشته از اینها این نظریه‌ها ضرورتا مستقیما به مسئله‌ی دین و پدیده‌های دینی نمی‌پردازند. آنها اصطلاحات و مفاهیم جدیدی عرضه می‌کنند – مفاهیمی مانند گفتمان، بازنمایی، سوژگان (سوبژکتیویته)، جنسیت، ایدئولوژی، تجسم، و فرهنگ – که برای بسیاری از دانشجویان ناآشنا هستند و در نگاه اول انگار ربط چندانی به دین ندارند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">ولی صرف نظر از معاصربودن و مُدبودن این نظریه‌ها، پرسیدنی است که آنها واقعا چه‌چیزی دارند که به درد دانشجویان دین‌شناسی بخورد؟</div> <div dir="RTL">آنها پرسش‌هایی مطرح می‌کنند و ماهیتِ کنش و اندیشه‌ی دینی را به‌گونه‌ای روشن می‌سازند که ما پدیده‌های دینی را دیگر یک‌ سری متن و رویداد مجرد و انتزاعی نبینیم، بلکه آن‌ها را هم‌چون جنبه‌های درهم‌تنیده‌ی فرهنگ بدانیم که از کنش‌های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی تاثیر گرفته‌اند و خود بر آن‌ها تاثیر گذاشته‌اند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"><b>گفت‌وگوها</b></div> <div dir="RTL"><b> </b></div> <div dir="RTL">چشم‌اندازهای نظری‌ای که در این کتاب معرفی شده‌اند به‌طور ناگهانی و از هیچ پدید نیامده‌اند. این نظریه‌ها حاصل گفت‌وگوهایی است که مولفان این نظریه‌ها با نظریه‌پردازانِ پیش از خود داشتند. از این لحاظ، چهار نفر به‌طور خاص پیشگام بوده‌اند: زیگموند فروید، کارل مارکس، فردریش نیچه، و فردینان سوسور. این چهار پیشگام، همه با هم، زمینه‌ای برای گفتمانِ میانه‌ی سده‌ی بیستم را شکل می‌دهند. مفاهیم و پرسش‌های این چهار نفر، هنوز هم در دستور کار نظریه‌ی معاصر است. ما چه این نظریه‌ها را قبول داشته باشیم چه نه، باید آن‌ها را بشناسیم. بنابراین، بخش نخست این کتاب به این چهار پیشگام خواهد پرداخت.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">همان‌طور که نظریه‌پردازنی که در این کتاب معرفی می‌شوند با این چهار پیشگام وارد گفت‌وگو شده‌اند، ما هم دانش‌جویان امروزه‌ی رشته‌ی دین را دعوت می‌کنیم تا با این نظریه‌ها و نظریه‌پردازان وارد گفت‌وگو شوند. برای مثال، وقتی ما ماهیت زبان را به چالش بکشیم، چه تغییراتی در نگرش ما به دین ایجاد خواهد شد؟ آیا زبان، تطابق طبیعی بین کلمه و مرجوعِ بیرونی است؟ یا همان‌طور که ساختارگراها می‌گویند، زبان یک نظام نشانه‌شناختی است و نشانه‌ی زبانی اختیاری است و همچنین مبتنی بر تفاوت؟ نکته این‌جاست که این روش‌های انتقادی پژوهش، به ما اجازه می‌دهند تا دین را آن گونه نبینیم که نظریه‌های سنتی دین دیده‌اند.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">قصد این کتاب آن است که مفید و کارآمد باشد. ما فکر می‌کنیم که بیش‌تر خوانندگان مایل نخواهند بود که همه‌ی کتاب را بخوانند؛ بلکه یک‌راست می‌روند سراغ نظریه یا نظریه‌پرداز به‌خصوصی. پیشگامان و هم‌چنین نظریه‌پردازان معاصری که در بخش دوم به آنها پرداخته شده است، به ترتیب حرف الفبا ارائه شده‌اند. و در هر فصل، سه بخش تعبیه شده است: مفاهیم کلیدی، بدنه‌ی اصلی متن، و مطالعات بیش‌تر.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL">ما در این کتاب، راه‌های چندگانه‌ای برای فهم دین ارائه کرده‌ایم. گرچه نظریه‌پردازانی که در این کتاب بررسی شده‌اند، شاید در نگاه اول کمی دشوارفهم به نظر برسند، اما ارزش وقت‌گذاشتن و تلاشِ بیش‌تر را دارند. هدف ما آن است که شما را با کار این نظریه‌پردازان آشنا کنیم و مفاهیم اصلی آن‌ها را بکاویم و راه را برای مطالعات بیش‌تر هموار کنیم. اگر خوانندگان بعد از خواندن این کتاب به سراغ متون اصلی بروند و آن‌ها را بخوانند، حتما فهم کامل‌تر و دقیق‌تری از تاثیر آن‌ها بر دین‌پژوهی خواهند داشت.</div> <div dir="RTL"> </div> <div dir="RTL"><b>◄توضیح مترجم:</b></div> <div dir="RTL">آنچه خواندید مقدمه‌ی کتاب "نظریه برای پژوهش‌های دینی" بود.</div> <div dir="RTL">این کتاب فصل به فصل به صورتی آزاد (آزاد با هدف فهم‌پذیری بیشتر) ترجمه شده و در سایت زمانه منتشر می‌شود.</div> <div dir="RTL">فصل‌های این کتاب مستقل از هم هستند و در نتیجه لازم نیست برای مطالعه‌ی هر کدام از آنها فصل‌های پیشین را خوانده باشیم.</div> <div dir="RTL">مشخصات متن اصلی کتاب چنین است:</div> <div>William E.Deal & Timothy K.Beal: Theory for religious studies, New York 2004</div> <div dir="RTL"> </div> <p> </p>
ویلیام دیل و تیموتی بیل − تئوری که به فارسی نظریه خوانده می‌شود، از واژه‌ی یونانی theoria گرفته شده که به معنای «دیدگاه» یا «چشم‌انداز» است؛ یعنی شیوه‌ی دیدن. نظریه همان عینک مفهومی‌ای است که ما از آن استفاده می‌کنیم تا آنچه را می‌بینیم در قاب بیاوریم، و بر آن تمرکز کنیم. نظریه، ابزاری برای تمیزدادن، رمزگشایی، و معنا‌دهی است.
پرسش اصلی در پژوهش آکادمیک دین این است که «دین چیست؟». گرچه پاسخ‌های متنوعی به این پرسش داده می‌شود، اما همه‌ی این پاسخ‌ها نظرورزی درباره دین را مسلم فرض می‌کنند، نظرورزی بر مبنای ایده‌ی دین که آن چیزی است که به باورها و کنش‌های متنوعی که ما دینی می‌نامیم‌شان، معنا می‌دهد. دین‌پژوهی، نظریه است؛ دین‌پژوهی همانا برساخته از ابزارهای مفهومی بی‌شماری است که برای «نظر» به دین مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در طول دو سده‌ی گذشته روشن شده که پژوهشِ آکادمیکِ دین هیچ «نظریه‌ی کلان و یک‌پارچه»ای ندارد، نظریه‌ای که بتواند به همه‌ی پدیده‌های دینی بپردازد. و هیچ‌وقت هم چنین نظریه‌ای وجود نخواهد داشت. هر نظریه‌ای فقط بر چیزهای مشخصی متمرکز می‌شود و چیزهای دیگر را از قاب یا تمرکزش بیرون می‌گذارد. بنابراین، دین‌پژوهی همیشه در جستجوی نظریه‌های جدیدی است که بتوانند دریچه‌های جدیدی برای دیدن و تفسیر دین به روی ما بگشایند.
دین‌پژوهان، در دهه‌های اخیر، به فراسوی مرزهای سنتیِ این رشته رفته‌اند، تا چشم‌اندازهای نظریِ جدیدی را پیدا کنند و دین را با آن چشم‌اندازهای نوین تفسیر کنند. نظریه‌های فرهنگ، تاریخ، زبان، و جنسیت که در گذشته برای بیشتر دین‌شناسان نظریه‌هایی بیگانه بودند، امروزه قاب و تمرکز تازه‌ای به فهمِ ما از دین داده‌اند. در نتیجه، مرکز و هسته‌ی اصلی نظریه‌ها و روش‌های دین‌پژوهی آکادمیک شدیدا دگرگون شده‌اند و بسط یافته‌اند. این شرایط موجب شده است که دین‌پژوهی، حوزه‌ی آکادمیک هیجان‌برانگیز و پرجنب‌وجوشی باشد. دانشجویان و استادان رشته‌ی دین‌پژوهی نیز با چالش‌های مهمی روبه‌رو شده‌اند. درست است که این نظریه‌ها پرسش‌های نویی می‌پرسند و فرصت‌های بدیعی برای مطالعه و تفسیر دین در اختیار می‌گذارند، اما فهمیدن‌شان هم اغلب دشوار است. ما بر آنیم که نگاه گذرایی به آرا و اندیشه‌های تاثیرگذارترین دانش‌پژوهانی بیندازیم که بیرون از حوزه‌ی دین اندیشه‌ورزی کرده‌اند، اما آثار و اندیشه‌هایشان بر دین‌پژوهی نوین تاثیر فراوان داشته‌اند.
ما این کتاب را برای سه دسته از خوانندگان نوشته‌ایم:
اول - دانشجویان دوره‌ی کارشناسی در رشته‌های نظریه و روش‌شناسی دین‌پژوهی آکادمیک. گرچه درباره‌ی نظریه‌های سنتی دین (مانند تیلور، دروکیم، وبر، اوتو، الیاده، تورنر، و گیرتز) زیاد نوشته شده است، اما به چشم‌اندازهای نظری جدید توجه چندانی نشده است.
دوم - برای دانشجویان دوره‌ی کارشناسی ارشد و دکترا.
سوم - استادان و دین‌پژوهانی نیز که نیاز به منبعی دارند تا چشم‌اندازهای نظری معاصر را معرفی کند، می‌توانند از این کتاب استفاده کنند.
پیدایش
این کتاب حاصل بحث در کلاس‌های درس است. تجربیات نویسندگان این کتاب در طول تدریس در حوزه‌ی دین‌پژوهی نشان داد که دانشجویان در فهم چشم‌اندازهای نظری سنتی درباره‌ی دین مشکل چندانی ندارند. برای مثال، برای دانشجویان درک مفهوم مدرنی که دورکیم و الیاده از دوگانه‌ی مقدس/نامقدس ارائه می‌دهند و آن را ستون و بنیادِ فهم دین می‌دانند چندان دشوار نیست. دلیل این امر تا حدودی آن است که ایده‌ی مقدس/نامقدس به فهم عمومی از ماهیتِ دین راه پیدا کرده است. اینکه بین مقدس و نامقدس جدایی و شکاف اساسی‌ای وجود دارد، امروزه بدیهی و واضح پنداشته می‌شود. از این گذشته، دوتایی‌ای که در مقدس/نامقدس وجود دارد از جنس همان دوتایی‌هایی است که جهان‌بینی ما را شکل می‌دهند، دوتایی‌هایی مانند نهاد دین و نهاد دولت، حق و باطل، خیر و شر.
در مورد نظریه‌ها و برداشت‌هایی چون اغلب نظریه‌های معاصر و به طور مشخص "پسامدرن" که کمتر به فهم عمومی نزدیک‌اند، قضیه فرق می‌کند. تلاش بیشتری برای فهم این نظریه‌ها و دیدگاه‌ها لازم است. برخی‌ها بر این عقیده‌اند که این نظریه‌ها بویی از منطق نبرده‌اند.
گذشته از اینها این نظریه‌ها ضرورتا مستقیما به مسئله‌ی دین و پدیده‌های دینی نمی‌پردازند. آنها اصطلاحات و مفاهیم جدیدی عرضه می‌کنند – مفاهیمی مانند گفتمان، بازنمایی، سوژگان (سوبژکتیویته)، جنسیت، ایدئولوژی، تجسم، و فرهنگ – که برای بسیاری از دانشجویان ناآشنا هستند و در نگاه اول انگار ربط چندانی به دین ندارند.
ولی صرف نظر از معاصربودن و مُدبودن این نظریه‌ها، پرسیدنی است که آنها واقعا چه‌چیزی دارند که به درد دانشجویان دین‌شناسی بخورد؟
آنها پرسش‌هایی مطرح می‌کنند و ماهیتِ کنش و اندیشه‌ی دینی را به‌گونه‌ای روشن می‌سازند که ما پدیده‌های دینی را دیگر یک سری متن و رویداد مجرد و انتزاعی نبینیم، بلکه آنها را هم‌چون جنبه‌های درهم‌تنیده‌ی فرهنگ بدانیم که از کنش‌های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی تاثیر گرفته‌اند و خود بر آنها تاثیر گذاشته‌اند.
گفت‌وگوها
چشم‌اندازهای نظری‌ای که در این کتاب معرفی شده‌اند به‌طور ناگهانی و از هیچ پدید نیامده‌اند. این نظریه‌ها حاصل گفت‌وگوهایی است که مولفان این نظریه‌ها با نظریه‌پردازانِ پیش از خود داشتند. از این لحاظ، چهار نفر به‌طور خاص پیشگام بوده‌اند: زیگموند فروید، کارل مارکس، فردریش نیچه، و فردینان سوسور. این چهار پیشگام، همه با هم، زمینه‌ای برای گفتمانِ میانه‌ی سده‌ی بیستم را شکل می‌دهند. مفاهیم و پرسش‌های این چهار نفر، هنوز هم در دستور کار نظریه‌ی معاصر است. ما چه این نظریه‌ها را قبول داشته باشیم چه نه، باید آنها را بشناسیم. بنابراین، بخش نخست این کتاب به این چهار پیشگام خواهد پرداخت.
همان‌طور که نظریه‌پردازنی که در این کتاب معرفی می‌شوند با این چهار پیشگام وارد گفت‌وگو شده‌اند، ما هم دانشجویان امروزه‌ی رشته‌ی دین را دعوت می‌کنیم تا با این نظریه‌ها و نظریه‌پردازان وارد گفت‌وگو شوند. برای مثال، وقتی ما ماهیت زبان را به چالش بکشیم، چه تغییراتی در نگرش ما به دین ایجاد خواهد شد؟ آیا زبان، تطابق طبیعی بین کلمه و مرجوعِ بیرونی است؟ یا همان‌طور که ساختارگراها می‌گویند، زبان یک نظام نشانه‌شناختی است و نشانه‌ی زبانی اختیاری است و همچنین مبتنی بر تفاوت؟ نکته این‌جاست که این روش‌های انتقادی پژوهش، به ما اجازه می‌دهند تا دین را آن گونه نبینیم که نظریه‌های سنتی دین دیده‌اند.
قصد این کتاب آن است که مفید و کارآمد باشد. ما فکر می‌کنیم که بیشتر خوانندگان مایل نخواهند بود که همه‌ی کتاب را بخوانند؛ بلکه یک‌راست می‌روند سراغ نظریه یا نظریه‌پرداز به‌خصوصی. پیشگامان و همچنین نظریه‌پردازان معاصری که در بخش دوم به آنها پرداخته شده است، به ترتیب حرف الفبا ارائه شده‌اند. و در هر فصل، سه بخش تعبیه شده است: مفاهیم کلیدی، بدنه‌ی اصلی متن، و مطالعات بیشتر.
ما در این کتاب، راه‌های چندگانه‌ای برای فهم دین ارائه کرده‌ایم. گرچه نظریه‌پردازانی که در این کتاب بررسی شده‌اند، شاید در نگاه اول کمی دشوارفهم به نظر برسند، اما ارزش وقت‌گذاشتن و تلاشِ بیشتر را دارند. هدف ما آن است که شما را با کار این نظریه‌پردازان آشنا کنیم و مفاهیم اصلی آنها را بکاویم و راه را برای مطالعات بیشتر هموار کنیم. اگر خوانندگان بعد از خواندن این کتاب به سراغ متون اصلی بروند و آنها را بخوانند، حتما فهم کامل‌تر و دقیق‌تری از تاثیر آنها بر دین‌پژوهی خواهند داشت.
◄توضیح مترجم:
آنچه خواندید مقدمه‌ی کتاب "نظریه برای پژوهش‌های دینی" بود.
این کتاب فصل به فصل به صورتی آزاد (آزاد با هدف فهم‌پذیری بیشتر) ترجمه شده و در سایت زمانه منتشر می‌شود.
فصل‌های این کتاب مستقل از هم هستند و در نتیجه لازم نیست برای مطالعه‌ی هر کدام از آنها فصل‌های پیشین را خوانده باشیم.
مشخصات متن اصلی کتاب چنین است:
William E.Deal & Timothy K.Beal: Theory for religious studies, New York 2004
نظرها
نظری وجود ندارد.