احمد شاملو و بی‌قراری‌هایش

اکنون که ۱۲ سال از درگذشت احمد شاملو می‌گذرد، تأثیر او در عرصه‌های گوناگون فرهنگی آشکار‌تر می‌گردد. آثار ماندگار شاملو در زمینه فرهنگ‌نویسی (کتاب کوچه)، پیشنهادهایش در زمینه ترجمه متون کهن (گیلگمش)، شیوه‌ای که در زمینه ترجمه ادبیات معاصر جهان آورد (سنگ و آفتاب از اوکتاویو پاز و دن آرام از شولوخوف) و نیز پیشنهاد‌هایش در زمینه اصلاح خط فارسی همراه با اشعار ماندگاری که از «هوای تازه» به این‌سو منتشر کرد، در ادبیات و فرهنگ معاصر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. شعری که به نام احمد شاملو رقم خورد و از آن به عنوان «شعر سپید» یا «شعر شاملویی» یاد می‌کنند، در زمان حیات شاعر مقلدان بسیار یافت، اما هر چه می‌گذرد، تأثیرپذیری از شعر او ژرف‌تر و درونی‌تر می‌گردد و از حد تقلید فرا‌تر می‌رود و در زندگی بسیاری از شاعران جوان جریان می‌یابد.

یکی از منابع مهم شاملو‌شناسی «سرود بی‌قراری» نوشته دکتر علی شریعت کاشانی، پژوهشگر مقیم پاریس است. این کتاب را نشر نظر در تهران منتشر کرده است.

در آستانه دوازدهمین سالگرد درگذشت احمد شاملو، در یک پرونده جداگانه پاره‌ای از این کتاب را که به‌تدریج و در طی ماه های گذشته زیر نظر نویسنده برای انتشار در دفتر «خاک»، رادیو زمانه آماده شده بود، اکنون مقابل دیدگان خوانندگان «زمانه» قرار می‌دهیم:

شاملو، مسأله سیاست و شعر سیاسی ـ اجتماعی

درگیری‎هایی که شاملو از دیرباز با نظام سلطنت و قدرت حاکمه داشته است، در زایش و تشکل و تحول بخش چشمگیری از شعر و صور خیال او اثرگذار بوده است. از این رو درنگ و بررسی پیرامون شرایط وجودی شعر او از بررسی چگونگی برخورد وی با امر سیاست و مسائل پیوسته بدان نمی‌‎تواند بی‎نیاز و برکنار بماند.

برای دریافت چگونگی برخورد شاملو با امر سیاست و مظاهر قدرت سیاسی سه چیز را می‌‎باید مد نظر قرار داد‎:

۱. گرایش‎ها و ‎‎فعالیت‎های اعتراض‎آمیزی که شاملو را از دیرزمان با قدرت سیاسی و بازی‎گران آن درگیر ساخته است.

۲. ‎‎ نظرات و داوری‎های شاملو دربارۀ سیاست و چگونگی اوضاع اجتماعی بدان‎گونه که در پاره‎ای از نوشته‎های پراکنده و گفت‎و‎گوهای او منعکس شده‎اند.

۳. ‎ شعرهای متعهد و دادخواهانۀ شاملو و رخداد‌ها و عوامل زمینه‎سازی که سرایش آن‎ها را سبب شده‎اند. در این گفتار، هریک از این موارد را به اختصار از نظر می‌‎گذرانیم.

ادامه

شاملو و حافظ

می‌‎دانیم که شاملوی شاعر زمانی کمابیش دراز را در کار خوانش و پیرایش دیوان حافظ به‎سر آورده است و روایتی را، و گرچه بحث‎انگیز، از غزلیات او با عنوان «حافظ شیراز» در ۱۳۳۶ به‎چاپ رسانیده است.

از پیش‎گفتاری که شاملو بر چاپ دوم حافظ شیراز (۱۳۵۴) ‎آورده است چنین برمی‎آید که انگیزۀ اصلی او در نزدیک شدن به دنیای حافظ و شعر او وجود ارزش‎های والای انسانی و مفاهیم اجتماعی و حتی سیاسی در دیوان او بوده است، مانند رندی و آزادگی، بی‎رنگی و بی‎پروایی، جزم‎ستیزی و حقیقت‎گویی، سازش‎ناپذیری و وارستگی، بلندهمتی و دورپروازی، افشاگری و دادخواهی، و انسانیت‎ستایی و جهل و تعصب‎ستیزی. این مفاهیم حافظانه، که اغلب زمینه انسانی ـ اجتماعی زندگانی بشری را به‎زیر پوشش خود درمی‎آورند، در شعرهای فراوانی از شاملو در سطوح واژگانی، تصویری و به‎خصوص بن‎مایه‎ای به‎چشم می‌‎خورند، و گویای تأثیرگذاری آن سراینده بی‎بدیل در گسترش انسان و جهان‎اندیشی متعهد وی می‌‎باشند. شاملو در گفت و شنودی می‌‎گوید‎:

ادامه

شاملو و مولوی

شعر و اندیشه مولوی، همانند شعر حافظ، در گوشه‎هایی از شعر شاملو تأثیر گذاشته است، و گرچه عرفان‎گریزی او مانع از آن شده است تا در عمق جوهر شعری و رازورانگی اندیشه مولانا هرچه بیش‎تر غوطه‎ور گردد، و به پهنه بینش و جهان‎بینی ویژه او نزدیک‎تر شود. تأثیر مولوی بر شاملو را در سطوح معنایی‎ـ معنوی و مضمونی و نیز واژگانی و تصویری می‎توان دید. در این‎جا به چند مورد برجسته این اثرگذاری نظر می‎اندازیم.

می‎دانیم که «آینه» به‌عنوان واژه‎ ـ تصویر، و یا مفهوم و نماد، در شعر شاملو بسیار تکرار می‎شود. مفاهیم و تصاویر دیگری نیز که با «آینه» پیوستگی معنوی دارند مشمول این وجه بسامدی هستند، مانند چهره و تصویر، روشنی و بی‎رنگی و صداقت، و دل‎پاکی و یگانگی. واژه‎ـ تصویر «آینه» در عنوان دو دفتر پرآوازه شاملو نیز، یعنی «باغ آینه» و« آیدا در آینه»، به‎چشم می‎خورد. شمار زیادی از شعرهای شورانگیز و عاشقانه او، که در کل در وصف و ستایش همسرش «آیدا» سروده شده‎اند، در این دو دفتر گرد آمده‎اند، و برخی از آن‎ها تا مرز شعر عاشقانه عرفانی به‎پیش می‎تازند. در شعر «باغ آینه» چنین می‎خوانیم‎:

ادامه

تأثیر هدایت در شعر و اندیشه احمد شاملو

با نگاهی بر کارهای احمد شاملو می‎توان به تأثیرگذاری آثار و اندیشه صادق هدایت بر گوشه‎های چشمگیری از نثر و شعر و اندیشۀ او پی برد. این تأثیرگذاری، که به دو گونه مستقیم و غیرمسقیم صورت گرفته است، در پاره‏ای از نخستین آثار منثور شاملو (تا اواخر دهه ۱۳۳۰) و نیز در چندین شعر دفتر هوای تازه او (۱۳۲۶‎ـ ۱۳۳۵) آشکار است، و دامنۀ آن به اشعاری از سه دفتر آیدا در آینه، باغ آینه، و حدیث بی‎قراری ماهان نیز می‎گسترد.این امر یک مورد استثنایی و شگفت‎آور نیست. چرا که بخشی از کارهای شاملو در یک برهۀ زمانی (دهه‎های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰و کمی پس‎از آن) فراهم آمده است که برابر با زمان تأثیرگذاری هدایت بر داستان‎نویسان و نیز بر شاعرانی چون فروغ و سپهری و غیره بوده است. تردیدی نیست که شاملو از دیرباز به ارزش و اهمیت آثار هدایت نیک آگاه بوده و آن‎ها را ارج می‎نهاده است، و این‎که به‎عنوان یک خواننده مشتاق از گیرایی و تأثیرگذاری آن‎ها دور نمانده است. در این‎باره همین بس که داستان کوتاه طنزآمیزی را به‎یاد آریم که او در ۱۳۲۷ با عنوان «بازگشته» پرداخته است (داستانی که، به‎دلایلی که در زیر خواهد آمد، متأثر از آثار هدایت است). او این داستان را «به صادق هدایت تقدیم» داشته است. این پیشکش هم گویای ارادت و احترام دیرینه او نسبت به این نویسنده می‎باشد، و هم تأییدکننده هم‎جوشی و هم‎اندیشی او با وی در برخی از زمینه‎ها است.

تأثیرگذاری هدایت بر شاملو در سه زمینه قابل پی‎گیری است‎:

ادامه

واکاوی و بازنمایی جغرافیای شعر شاملو

در آستانه‌ سالگرد درگذشت احمد شاملو با دکتر شریعت کاشانی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم. او در این گفت‌و‌گو درباره انگیزه‌اش از پژوهش در شعر شاملو می‌گوید: در مورد این‏که چرا از میان شاعران شاملو را انتخاب کرده‌ام، چند دلیل و انگیزه وجود داشته است. یکی غنا و جاذبه‌ زبان شعر اوست. زبانی است ورزیده و توانمند، پایبند به هنجارهای صرف و نحوی زبانی و هویت خاص زبان فارسی، برخوردار از واژگان و اصطلاحات کهن و امروزین و حتی محاوره‌ای، و آراسته به ویژگی آهنگین و موسیقیایی. این زبان دربردارنده‌ اصطلاحات و ترکیبات نوخاسته‌ای هم هست که از ابداعات خود شاعر می‌باشد. امیدواریم روزی کسانی بیایند و به درنگ و بررسی در پیرامون این جنبه از ابتکارات زبانی ـ واژگانی شاعر در کل شعر او بپردازند. البته آقای دکتر تقی‌پور نامداریان در کتاب «سفر در مه» (چاپ دوم و بازخوانی شده، ۱۳۷۴) به بررسی جنبه‏های مهمی از این مورد زبانی پرداخته‌اند، ولی بررسی ایشان شامل آثار شاعر از «هوای تازه» تا «دشنه در دیس» (۱۳۵۶) می‌شود، و دربرگیرنده‌ آخرین آثار شاعر («ترانه‌های کوچک غربت»، «مدایح بی‌صله»، «در آستانه» و «حدیث بیقراری ماهان») نمی‌شودباری، نخستین عاملی که شعر شاملو را در مرکز توجه من قرار داد همین حیث زبانی و واژگانی شعر او بود. برجستگی زوایای هستی‌اندیشانه و فلسفی‌وار شعر شاملو (از جبر و تقدیراندیشی گرفته تا شک و ناباوری و مشغله‌ هستی و نیستی)، که در فرگردهایی از کتاب به بررسی آن‌ها پرداخته‏ام، مورد مهم دیگری است که مرا به مطالعه درباره‌ محتوای کیفی شعر او برانگیخته است.

ادامه