مالك شبال و فرهنگ عاشقانه بهار عربی

در زمانه‌ای که بسیاری از حوادث تروریستی در سراسر جهان به نام «اسلام» صورت می‌گیرد، برخی از پژوهشگران و نویسندگان به دنبال بازسازی تصویر اسلام هستند؛ آنگونه که هم به کار مسلمانان معتقد بیاید و هم به کار نامسلمانانی که اسلام برایشان یک «معضل» شده است.

شاید «مالک شبال» نمونه‌ خوب این نویسنده‌ها باشد؛ او با انتشار کتاب‌هایش در فرانسه، کشوری که مدتی است به جنگ گروه‌های اسلامی مسلح شمال آفریقا رفته، خوانندگان فرانسوی‌زبان و همچنین مخاطبان جهانی‌اش را به «دوست داشتن» اسلام دعوت می‌کند.

حتی اگر به عناوین کتاب‌هایی که نوشته نگاهی کنیم، درمی‌یابیم که نگاه او به اسلام و کشورهای عربی، نگاهی از سر عشق و زندگی است. این نویسنده حتی «بهار عربی» را هم عاشقانه می‌نگرد.
زندگی و آثار مالک شبال، انسان‌شناس و متفکر فرانسوی الجزایری‌تبار است که سال ۱۹۵۳ در شهر «سکیکده» در شرق الجزایر به دنیا آمد و پس از اخذ دیپلم فلسفه و ادبیات عرب، در سال ۱۹۷۷ در شهر قسنطینه وارد دانشگاه شد. سپس مالک شبال به فرانسه آمد و در دانشگاه پاریس مردم‌شناسی خواند. او مدتی نیز در مؤسسه مطالعات سیاسی پاریس تحصیل کرد و پس از اتمام تحصیلات، در برخی از دانشگاه‌های فرانسه، مراکش و تونس مشغول تدریس شد.

این نویسنده که اولین کتابش با عنوان «تن در اسلام» در سال ۱۹۸۴ منتشر شده، تاکنون بیش از ۳۰ جلد کتاب نوشته است. از دیگر آثار او می‌توان به «فرهنگ سمبل‌های مسلمانان»، «فرهنگ عاشقانه اسلام»، «روانکاوی هزار و یک شب»، «خودآموز اسلام»، «سوژه در اسلام» و «اسلام و خرد» اشاره کرد.

آثار این نویسنده به حدود ۱۵ زبان از جمله زبان‌های اروپایی، عربی، ترکی، کره‌ای و ژاپنی ترجمه شده است.

اما معروف‌ترین اثر مالک شبال کتابی است با نام «مانیفست اسلام روشنگر» که سال ۲۰۰۴ در پاریس منتشر شد و شامل ۲۷ پیشنهاد برای «اصلاح اسلام» است. این کتاب که در آن برای اولین بار از عبارت «اسلام روشنگر» استفاده شده بود، خیلی زود مورد توجه پژوهشگران فرانسوی‌زبان اسلام قرار گرفت.

در کل، جهان فکری مالک شبال بر محور «اسلام آزاد» شکل گرفته و در آثارش نیز در پی بسط آن است. او برای این‌کار، از آموخته‌هایش در حوزه مردم‌شناسی و روان‌شناسی نیز بهره می‌برد. برای نمونه، بررسی «تن»، «عشق» و «روابط جنسی» در اسلام یکی از موضوعات تحقیق وی بوده است.

همچنین یکی از زمینه‌های دیگر پژوهش برای مالک شبال، قرآن، کتاب مقدس مسلمانان است. او تاکنون چندین مقدمه بر قرآن و نیز فرهنگ‌هایی درباره قرآن نوشته است.

همچنین بررسی رابطه اسلام و غرب نیز یکی دیگر از دغدغه‌های فکری مالک شبال است که در این زمینه کتاب‌هایی مثل «اسلام، شور فرانسوی» را منتشر کرده است. این نویسنده معتقد است که مسلمانان از وجود تصویری نادرست از آنان در غرب در رنج‌اند.

در واقع، به نظر او، اغلب مسلمانان میان دو چیز گیر کرده‌اند: از طرفی گروه کوچکی از مسلمانان تندرو که می‌خواهند جهان را اسلامی کنند، و از سوی دیگر، گروه بزرگی از غربی‌ها که اسلام را به‌درستی نمی‌شناسند.

شبال در آثار خود بر تکثر اسلام تأکید می‌کند و می‌گوید در دوره‌هایی، اسلام موجب صلح، آفرینش و خوشبختی بوده است. او اضافه می‌کند که به خاطر این دوره‌ها و مشاهیر اسلام است که خود را وقف اسلام و سازگار کردن آن با دنیای جدید کرده است.

مالک شبال در کتاب «مانیفست اسلام روشنگر» می‌نویسد که اسلام همان دینی است که فرهنگ‌های مختلفی را برای دنیا به ارمغان آورد. «من تلاش می‌کنم، اسلام را بسیار انسانی، در دسترس، نزدیک به مردم، معرفی کنم که با قلب‌هایشان سخن می‌گوید و وحشت نمی‌آفریند.»

این نویسنده همچنین در این کتاب به رابطه اسلام و دموکراسی و آزادی‌ پرداخته و به پرسش‌هایی همچون اینکه چه‌قدر اسلام با برابری زن و مرد و لائیسیته همخوان است، پاسخ داده است. «این کتاب، نه یک طرح سیاسی است و نه یک اساسنامه، بلکه دعوت مسلمانان است به زندگی بهتر.»

او در کتاب پرفروش «فرهنگ عاشقانه اسلام» نیز به مسائلی همچون حجاب، ازدواج، طلاق، سکس و زنان مصلح در اسلام پرداخته که جنبه‌های تاریخی غنی دارد. شبال در کتابی که درباره هزار و یک شب نوشته نیز بر نقش زنان در جامعه اسلامی تأکید کرده و گفته است که زنان مسلمان برای به دست گرفتن اداره و مدیریت جامعه، نیازمند خلق و نوآوری هستند.

کتاب «تمنا» نوشته مالک شبال، درباره مفهوم «دیگری» در اسلام است. همچنین «کتاب اسطوره‌های جنسی در کشورهای شمال آفریقا» به آداب و رسوم و تابوهای موجود در جوامع مسلمان کشورهای عربی شمال آفریقا می‌پردازد.

«فرهنگ عاشقانه الجزایر» آخرین کتاب مالک شبال است که در سال 2012 از سوی انتشارات پلون در پاریس منتشر شده است. «الجزایر کشوری است که خدایان آن را زیبا می‌خواهند، اما مردمانش نه.»

شبال معتقد است که فرهنگ «بدن»، «لذت» و «خوشی»، زمینه را برای «آزادی» فراهم می‌کند؛ چیزی که در گذشته در تاریخ اسلام بیشتر وجود داشته است. اما آن چیزی که اکنون موجب شده جوامع اسلامی با مقولاتی همچون «سکس» مشکل داشته باشد، قدرت گرفتن بخش‌های محافظه‌کار این جوامع است.

در این شرایط، مالک شبال به مسلمانان توصیه می‌کند که برای داشتن زندگی بهتر «به سراسر جهان سفر کنند، وضعیت دیگران را با خودشان مقایسه کنند، اوضاع جهان را بررسی کنند، بخوانند، گوش کنند» تا در نهایت بتوانند درست درباره خود قضاوت کنند.

این نویسنده با بیان این جمله کلیدی که «دانستن، عبادت است»، به جوانان مسلمان توصیه می‌کند که اگر می‌خواهند جایگاهی در دنیای جدید داشته باشند، باید به دنبال دانش بروند؛ چه دانش نظری و چه عملی.

مالک شبال و بهار عربی

از همان ابتدای بهار عربی در ژانویه۲۰۱۱، مالک شبال نسبت به این تحول سیاسی و اجتماعی ابراز امیدواری کرده است. «با وجود هوشیاری و اتحاد جوانان، دیگر هیچ حکومت استبدادی نمی‌تواند به مدت زیادی دوام بیاورد.»

او که طی سال‌ها، نظراتش را درباره اسلام و اصلاح دینی در اسلام، در کتاب‌هایش نوشته، امیدوار است که دولت‌های جدید عربی بتوانند از این نظرات برای بهتر اداره کردن کشور بهره ببرند. او معتقد است که با بهار عربی، سازگاری اعراب با دنیای جدید در حال انجام است و باید خاطر مسلمانان آسوده باشد که «مدرنیته آزاری به ایمان دینی آنها نمی‌رساند.»
چند ماه پس از شروع اعتراضات مردم تونس و مصر، مالک شبال در مقاله‌ای با عنوان «زنده باد بهار عربی» نوشت که این اتفاق برای او که دهه‌ها درباره «ناخشنودی اعراب» پژوهش می‌کرده، شگفتی‌آفرین نبوده است.

«چند روز قبل از شروع بهار عربی، در مقاله‌ای با عنوان «بازگشت به سستی عربی» نسبت به ناخشنودی و انتظارات جوانان عرب به حکومت‌های فسیل‌شده و ناتوان کشورهای عربی هشدار دادم و نوشتم که باید صدای این جوانان شنیده شود. این ناخشنودی همان چیزی بود که بر اثر آن محمد بوعزیزی خود را به آتش کشید.»

مالک شبال درباره حضور زنان در بهار عربی نیز می‌گوید که وقتی زنان عرب را در صف اول اعتراضات بهار عربی دید، نقش و جایگاه برخی از زنان در تاریخ اسلام و تاریخ کشورهای عربی به یادش افتاد، هر چند که به خطرات این حضور هم کاملاً آگاه بود.

از نظر این نویسنده، کار، مسؤولیت و مبارزه زنان نسبت به مردان در بهار عربی بیشتر و سخت‌تر است؛ زیرا اگر مردان با فساد، بیکاری و حکومت‌های مستبد می‌جنگند، زنان باید علاوه بر همه اینها، با سنتی که قرن‌ها آنها را به «جنس دوم» تبدیل کرده هم مبارزه کنند. همچنین زنان باید علیه نظام حقوقی برگرفته از مذهب که حقوق اساسی آنها را نادیده می‌گیرد، قیام کنند.

بی‌شک مالک شبال را می‌توان از دسته «ستایشگران بهار عربی» دانست. او می‌گوید: «برای اولین بار در جهان عرب، مردم بدون آن که پیمان اخوت چه در دلشان و چه در عمل، با شخص یا گروه خاصی مثل اسلامگراها یا نظامیان ببندند، انقلاب کردند.»

او اضافه می‌کند که این میل به آزادی در میان اعراب، یک میل جهانی است، و انقلاب اعراب هم در ادامه انقلاب‌های بزرگ جهان قرار می‌گیرد: «انقلاب فرانسه، انقلاب روسیه و انقلاب‌ کشورهای آمریکای لاتین.»

با این حال، اتفاقات بهار عربی، گاهی این نویسنده امیدوار را هم نگران می‌کند. مالک شبال در گفت‌وگویی که یک سال پس از بهار عربی با هفته‌نامه فرانسوی لوپوئن انجام داد، از جدا نشدن دین از سیاست انتقاد کرد. او گفت: «اسلام به مثابه ایمان، باید از سیاست دور باشد و من متأسفم که هنوز گروهی از مسلمانان، دین شخصی خود را با منافع سیاسی می‌آمیزند.»