ضدیت جمهوری اسلامی با سازهای جهانی

روح‌الله خمینی در پاسخ به اوریانا فالاچی درباره حرمت «آثار موسیقی کسانی چون باخ و موتسارت و بتهوون و وردی» گفته بود: «من اینهایی را که اسم بردید نمی‌شناسم ولی اگر مارش جنگی ساخته باشند، کارشان خوب است. در غیر این صورت کارشان قابل قبول نیست.»

موسیقی در ایران همواره با مخالفت و ضدیت روحانیت شیعه روبه‌رو بوده است، با این حال از مشروطه تاکنون، در ۳۵ سال گذشته علی‌رغم آزادی‌های نسبی در دوره‌های کوتاه، بیشترین فشار‌ها بر موسیقیدانان ایرانی وارد شده است.

خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) چند روز پیش، خبری منتشر کرد با این موضوع که بر مبنای «دستور» رسیده در دانشگاه جامع علمی- کاربردی و طبق اعلام چند تن از اساتید دانشگاه از سال ۱۳۹۲، رشته نوازندگی سازهای جهانی هیچ پذیرشی نخواهد داشت. در عوض به جای آن رشته‌های رهبری ارکستر و آهنگسازی ایرانی راه‌اندازی شده‌اند.

آیا «دستور» ممنوعیت سازهای جهانی یک «مصوبه» یا یک «بخشنامه» اداری یا بخشی از یک «آیین‌نامه» است، و وجاهت قانونی آن چیست، از نکاتی‌ست که فعلاً در ابهام مانده.

این خبر اما به رغم این ابهامات، واکنش‌های مختلفی را در جامعه هنری ایران برانگیخت. به گفته برخی، ارکستر بدون سازهای غربی ساخته نمی‌شود، بسیاری نیز معتقد بودند که وقتی نوازنده‌ای تربیت نشود، ارکستر قرار است با چه کسانی تشکیل شود؟

رئیس گروه ساز جهانی و رهبر ارکستر مرکز آموزش علمی-کاربردی با اعلام این خبر، بلافاصله در واکنش به آن گفت که ضربه این اقدام به موسیقی کشور این است که طی ۱۰ سال آینده، ارکستری در ایران وجود نخواهد داشت.

همچنین کیاوش صاحب‌نسق، استاد موسیقی دانشگاه تهران در واکنش به ممنوعیت سازهای غربی و حذف آنها از رشته‌های دانشگاهی به ایسنا گفته است که اگر ماجرای تربیت نوازنده را در این برهه قطع کنیم با تأثیرات بسیار منفی روبه‌رو خواهیم شد.

پیشینه استفاده از سازهای فرنگی در ایران

به اعتقاد دکتر محمود خوشنام، کار‌شناس موسیقی، سازهای غربی در موسیقی ایرانی، امکان سازآرایی و ارکستراسیون را به آهنگساز داده است، یعنی آهنگساز می‌تواند نت خود را به ساز‌ها بر اساس سلیقه بدهد، که در غیر این‌صورت انجام نخواهد شد.

وی همچنین در مورد تاریخچه ورود سازهای غربی به ایران به رادیو زمانه گفت: «سابقه ورود نخستین ساز غربی به ایران به دوره فتحعلی‌شاه یعنی ۱۶۰ سال پیش برمی‌گردد. ناپلئون برای شاه ایران پیانوی دستی کوچک سپیدرنگی فرستاده بود که چون در ایران نوازنده پیانو وجود نداشت، این ساز گوشه‌ای افتاده بود. ۵۰ سال بعد، ناصرالدین شاه که از این موضوع خبر داشته در سفری به پاریس و دیدار از یک نمایشگاه، چهار دستگاه پیانو می‌خرد و دستور می‌دهد که آن‌ها را به ایران بیاورند. هرچند این کار در آن زمان به‌سختی و با زحمت فراوان انجام می‌شود. با رسیدن این ساز‌ها به ایران، باز هم مشکل فقدان نوازنده پیانو وجود داشت تا اینکه محمد صادق خان سرورالملک، نوازنده مشهور سنتور در دربار شروع به تمرین با کلاویه‌های پیانو می‌کند و توانست با آن بنوازد.»

آقای خوشنام در ادامه به چگونگی شکل‌گیری نخستین ارکستر موسیقی در ایران اشاره کرد و گفت: «۱۴۵ سال پیش، در دوره لومر، افسر فرانسوی موسیقیدان که به ایران آمده بود تا موسیقی نظام را سر و سامان بدهد، تعدادی استاد هم همراه سازهای فرنگی وارد ایران شد و در واقع راه سازهای فرنگی از این طریق به ایران باز شد. بعد از آن دانشجویان ایرانی که برای تحصیل به خارج از کشور می‌رفتند، اغلب با خود ویلون یا فلوت می‌آوردند و به این طریق این ساز‌ها در ایران جایگاه اجرا هم پیدا کرد و کم کم ارکسترهای مختلف شکل گرفت؛ و اگر این ساز‌ها وجود نداشت با سازهای ایرانی مثل تار و سنتور و کمانچه نمی‌شد ارکستر ساخت.»

به گفته دکتر خوشنام، در آن زمان با وجود بدیع بودن حضور این ساز‌ها در ایران، هیچ دشمنی‌ای از سوی نوآوران موسیقی سنتی با این سازهای غربی وجود نداشت ولی بعد‌ها تحت تأثیر «خرافات مذهبی»، فضا برای فعالیت در حوزه موسیقی بسته شد، آنچنان که از آغاز انقلاب تاکنون در تلویزیون حتی سازهای موسیقی نشان داده نمی‌شود.

او درباره اهمیت سازهای غربی در ارکستر ایرانی گفت: «حضور سازهای غربی در ارکستر ایرانی از دو جهت مهم است: ‌یکی اینکه وجود آن‌ها شکل صدادهی ارکستر را بالا می‌برد، دوم اینکه به آهنگساز امکان سازآرایی را خواهد داد.»

اهمیت سازهای فرنگی در شکل‌گیری ارکستر

اما امیرحسین آهوئی، کار‌شناس موسیقی در پاسخ به اینکه در صورت حذف سازهای فرنگی چه بلایی بر سر ارکستر ملی خواهد آمد، به رادیو زمانه می‌گوید: «بر سر ارکستر ملی و سمفونیک با یک حرکت آرام در طول چند سال گذشته بلاهای زیادی نازل شده است. اکنون باید پرسید نوازندگان برای کدام ارکستر باید تربیت شوند؟ برای اجرای کدام اثر؟»

به گفته وی مدیران فرهنگی کشور با اجرای سیاست «موسیقی فاخر» شرایط نامساعدی را برای دو ارکستر مهم کشور یعنی ارکستر ملی و سمفونیک که در سه دهه گذشته همه فعالیت‌هایشان زیر نظر وزارت ارشاد بود، به وجود آورده‌اند: «ارکستر ملی بعد از اجرای کویت و شیراز در سال گذشته تعطیل شد و ارکستر سمفونیک هم به حالت نیمه‌تعطیل درآمد، به شکلی که اکنون فقط برای مقاصد مناسبتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.»

وی گفت: «شاید هم مسئولان فرهنگی به همین دلیل فکر کرده‌اند وقتی ارکستری نداریم، چرا باید نوازنده تربیت کنیم؟ هرچند اکنون نیز تعداد نوازندگان خبره سازهای غربی به اندازه کافی کم هست.»

به گفته آهوئی اگر تصمیم ممنوعیت سازهای غربی عملی شود، با توجه به اینکه نیاز جامعه و حکومت به موسیقی پایان نیافته، این اقدام باعث تقویت باندهای موسیقی می‌شود. یعنی همان‌هایی که از سال‌ها پیش اجراکننده همه سفارش‌های حکومتی در حوزه موسیقی بوده و در همه شوراهای موسیقی حضور دارند.

وی در ادامه تأکید کرد: «عملی شدن تصمیم حذف سازهای جهانی نه تنها صدمه‌ای جبران‌ناپذیر برای موسیقی ارکسترال خواهد بود، بلکه موسیقی پاپ هم اگر به همین میزان صدمه نبیند، کمتر نخواهد دید. اکنون تنها مراکز علمی آموزش سازهای ارکسترال مثل گیتار الکتریک، گیتار بیس و درامز در مراکز علمی کاربردی است، با حذف این ساز‌ها، امید خانواده‌ها هم برای آموزش موسیقی به فرزندانشان از بین خواهد رفت و موسیقی و یادگیری آن از اصل به فرع و از شکل آکادمیک به امری صرفاً برای پرکردن اوقات فراغت تبدیل می‌شود.»

پیشروی تدریجی فقه شیعه در موسیقی

ردپای چنین تصمیماتی نه تنها به نگرش حاکمان جمهوری اسلامی به موضوع موسیقی برمی‌گردد، بلکه بخشی از آن هم به اسلامی کردن دانشگاه‌ها مربوط است که این دومی نیز در واقع در راستا و ادامه‌‌ همان اولی است.

به اعتقاد آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی «اسلامی کردن دانشگاه‌ها از نان شب واجب‌تر است» و به گفته آیت‌الله جوادی آملی از روحانیان پرنفوذ، این کار تنها با اسلامی کردن علوم انجام می‌شود.

سال ۱۳۸۸ محمد حسینی، وزیر ارشاد کنونی، اعلام کرد که آیت‌الله خامنه‌ای از مدتی پیش از آن، مسائل مربوط به موسیقی را در درس خارج خود مورد توجه قرار داده و کارگروه‌های ویژه‌ای هم تشکیل شده تا مصادیق و موارد مختلف به صورت جزئی بررسی شود.

وی پس از آن نیز در اظهارنظری «ساختن، خرید و فروش ساز و آموزش موسیقی» را تنها به این شرط مجاز دانسته بود که هدف از آن اجرای سرودهای ملی و انقلابی یا هر امر حلال و مفید دیگر باشد. اما در عین حال با گسترش مراکز آموزش موسیقی مخالفت و اعلام کرده بود که آموزش موسیقی و ترویج آن برای نوجوانان، با اهداف جمهوری اسلامی سازگار نیست.

پیش از آن نیز در سال‌های اولیه انقلاب، مراکز آموزش موسیقی تعطیل و گام‌هایی برای حذف موسیقی برداشته شد. رهبر کنونی جمهوری اسلامی هم با تأئید نظر اغلب مراجع تقلید شیعه در سال‌های گذشته، غنا و لهو را حرام و ممنوع اعلام کرده است.

اکنون با انتشار خبر حذف رشته نوازندگی سازهای جهانی، به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی‌های دولتی در ۳۵ سال گذشته برای حذف موسیقی نه تنها شکست نخورده، بلکه با عقب‌نشینی اجباری اهالی موسیقی و پیشروی تدریجی فقه شیعه و حکومت مذهبی آخرین امید‌ها برای زنده ماندن موسیقی ارزشمند در ایران هم کمرنگ‌تر خواهد شد.