حق تکثیر (کپی‌رایت)؛ آری یا نه؟
الاهه نجفی - ایران به معاهده کپی‌رایت نپیوسته. تورم‌زایی فرهنگی و غارت دستاوردهای معنوی و محروم ماندن از بازار جهانی از پیامدهای آن و از چالش‌های فرهنگی دولت است.
الاهه نجفی
شمارگان کتاب‌های کودک و نوجوان در ایران به نسبت کشورهای دیگر بسیار اندک است. شاید به همین دلیل سید صادق رضایی در نشست خبری جشنواره کودک و نوجوان به قانون حق تکثیر (کپی رایت) برای به دست آوردن بازارهای جهانی اشاره کرد.
به گزارش خبرگزاری مهر، سید صادق رضایی در این نشست گفت: «به این علت که قانون کپی‌رایت توسط مجلس ما تصویب نمی‌شود، تولیدات ما هم دیده نمی‌شود.»
و در ادامه سخنانش با انتقاد از عدم رعایت قانون کپی‌رایت افزود: «وقتی با مدیران نشر خارجی تلفنی گفت‌وگو می‌کنیم، وقتی می‌فهمند ایرانی هستیم، به دلیل عدم رعایت قانون کپی‌رایت گوشی را قطع می‌کنند. این وضع موجب شده کشورهایی که ادبیات ضعیف‌تری از ادبیات ما دارند، به خاطر رعایت این قانون، کتاب‌های خود را به همه کشورها بفرستند. جا دارد این مسأله در مجلس بررسی شود چون نیاز است که نمایندگان مجلس به عنوان نمایندگان افکار عمومی کشور، به این قضیه ورود پیدا کنند.»
رضایی درباره بین‌المللی شدن جشنواره کودک و نوجوان گفت: «این موضوع، دقیقاً به همان مسأله کپی‌رایت برمی‌گردد و تا قانون کپی‌رایت تصویب نشود، برای شرکت‌کننده خارجی صرف ندارد اثرش را به اینجا بیاورد.»
حق تکثیر یا کپی‌رایت
حق نشر، حقِ تکثیر یا کپی‌رایت به مجموعه‌ای از حقوق انحصاری گفته می‌شود که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. کنوانسیون برن که بر اجرای قانون کپی‌رایت نظارت دارد، کشورهای امضاکننده معاهده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را هم‌چون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهند.
در ایران در سال ۱۳۴۸ قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به عنوان بدنه اصلی حق تکثیر در ایران تصویب شد. تصویب این قانون اما هم‌زمان بود با شکل‌گیری کانون نویسندگان و صف‌آرایی نویسندگان ایرانی در برابر دولت هویدا و به این جهت هرگز اجرایی نشد. در همان سال‌ها مجید روشنگر، ناشر و نویسنده و مترجم باسابقه کشورمان از نخستین کسانی بود که از ضرورت پیوستن ایران به معاهده برن سخن گفتند.
مجید روشنگر در گفت‌و‌گویی که پیش از این رادیو زمانه با او انجام داده است، در این‌باره می‌گوید: « من بدون هیچ‌گونه گزافه‌گویی می‌توانم ادعا کنم که نخستین کسی هستم که لزوم پیوستن ایران به کنوانسیون بین‌المللی کپی‌رایت را در ایران مطرح کردم. ترجمه فارسی این قرارداد بین‌المللی را در شماره دوم "بررسی کتاب" در دوره قدیم (یعنی در سال ۱۳۴۴) چاپ کردم و نوشتم که ایران باید به این قانون بین‌المللی بپیوندد و خود را از تهمت دزدی آثار نویسندگان برهاند. دوستان روشنفکر من همان زمان می‌گفتند آنها نفت ما را می‌دزدند، ما هم این‌جور تلافی می‌کنیم.»
و در ادامه به تسهیلاتی که معاهده برن برای کشورهایی مانند ایران پیش‌بینی کرده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «قرارداد بین‌المللی کپی‌رایت برای کشورهایی مثل ایران تسهیلات زیادی را پیش‌بینی کرده است که مترجمان به راحتی می‌توانند با پرداخت مبلغ کمی اجازه ترجمه یک اثر ادبی را دریافت کنند. اگر روزی ایران بخواهد به سازمان تجارت بین‌المللی بپیوندد، نخستین شرط آن پیوستن به قانون کپی رایت است تا ایران بتواند به این سازمان بازرگانی جهانی راه یابد؛ راهی که چین مجبور شد آن را بپذیرد. یکی از دلایلی که ادبیات داستانی ما جهانی نشده است همین است. ناشران خارجی رغبتی به ترجمه آثار ایرانی نشان نمی‌دهند، زیرا می‌گویند ایران قواعد بازی را رعایت نمی‌کند. نه رژیم سابق به این امر حیاتی توجه داشت و نه رژیم کنونی. جای افسوس آن همچنان باقی است.»
موازی‌کاری‌ها و تورم‌زایی فرهنگی
یکی از مشکلاتی که در عرصه کتاب‌گزاری نپیوستن ایران به معاهده برن به وجود آورده، این است که مترجمان بدون آنکه از صاحب اثر یا ناشر او اجازه بگیرند، آثار نویسندگان غربی را به فارسی ترجمه می‌کنند. این امر موازی‌کاری‌هایی در قلمرو ترجمه آثار ادبی و علمی به وجود آورده است.
ال دکتروف، نویسنده نام‌آشنای آمریکایی که با رمان «رگتایم» به ترجمه نجف دریابندری در ایران شناخته می‌شود، در گفت‌و‌گویی که سعید کمالی دهقانی با او انجام داده است، به موضوع کپی‌رایت اشاره می‌کند و می‌گوید: «می‌خواهم انتقادی کنم از دولت ایران به خاطر نپیوستن به "کنوانسیون بین‌المللی حق مؤلف". می‌خواهم این سئوال را بپرسم از دولت ایران که می‌دانم دولتی مذهبی است، که قرآن درباره دزدی چی می‌گوید؟ این سئوال را از وزارت فرهنگی می‌پرسم که اجازه نشر می‌دهد به کتاب‌هایی که بدون اجازه حق مؤلف منتشر می‌شوند. می‌شود یک نسخه از ترجمه کتاب‌هایم به فارسی برایم بفرستید؟ حاضرم پولش را هم بدهم.»
ترجمه‌های موازی در سال‌های اخیر یکی از مشکلات بزرگ ناشران و مترجمان و یکی از عوامل تورم‌زایی فرهنگی و سردرگمی خوانندگان کتاب بوده است.
محمد بقایی (ماکان) درباره ترجمه‌های موازی به خبرگزاری کتاب ایران می‌گوید: «بسیاری از ترجمه‌های موازی که وارد بازار می‌شوند، از نظر ساختاری از آثار قبلی ضعیف‌ترند. این آثار نه تنها در نگارش و استفاده از عبارات و واژگان مشکل دارند، بلکه در ساختار ویرایش نیز ضعف‌هایی بنیادی دارند. نامطلوب بودن این ترجمه‌ها به زبان فارسی آسیب می‌زند.»
مهسا ملک مرزبان، مترجم آثار پل استر، درباره ترجمه‌های موازی می‌گوید: «متأسفانه ترجمه‌های موازی در کشور ما زیاد اتفاق افتاده و می‌افتد. این معضل تا زمانی که قانون کپی‌رایت در ایران اجرا نشود به قوت خود باقی است.»
شهرام اقبال‌زاده، مترجم آثار ادبیات کودک و نوجوان هم در این‌باره به خبرگزاری مهر می‌گوید: «از آنجا که ما قانون کپی‌رایت را به رسمیت نشناخته‌ایم، هر کس می‌تواند سراغ هر اثری برود و هیچ مرجعی هم برای این‌کار وجود ندارد.»
افزون بر این نابه‌سامانی‌ها، به این دلیل که ایران قانون کپی‌رایت را امضاء نکرده است، ناشران مستقل ایرانی که با صرف هزینه‌ای گزاف و عبور از دست‌اندازهای اداری، تا پیش از روی کار آمدن دولت دهم موفق می‌شدند در نمایشگاه کتاب فرانکفورت شرکت کنند، از مهم‌ترین مزیت این حضور که عبارت است از آشنایی با ناشران بزرگ در جهان و عرضه و تبلیغ آثارشان برای ترجمه و عهد قراردادهای سودآور محروم می‌مانند. با این حال معاهده کپی‌رایت یا حق تکثیر صرفاً به عرصه ادبیات و هنر خلاق محدود نمی‌شود. نرم‌افزارها، فیلم‌های سینمایی، بازی‌های کامپیوتری و همچنین کیف و کفش و لباس را هم دربرمی‌گیرد.
هادوی تهرانی: «رعایت حق معنوی لازم نیست؛ حقوق فراوانی از ملت ایران تضییع شده است.»
در نمایشگاه رسانه‌های دیجیتال هر سال در غرفه‌هایی نرم‌افزارهای قفل‌شکسته رایانه و موبایل و کپی‌های غیر مجاز برخی فیلم‌های مستند و موسیقی‌های مشهور جهان و برخی نرم‌افزارهای رایگان اینترنتی به شکل لوح‌های فشرده تولید و به معرض فروش گذاشته می‌شود. در این میان تنها کاری که سال گذشته مرکز توسعه فن‌آوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال در وزارت فرهنگ و ارشاد کرد، این بود که غرفه‌های عرضه‌کننده چنین کالاهای سرقت‌‌شده‌ای را به طبقه بالای این نمایشگاه که در مهر ماه ۱۳۹۱ با رنگ و لعاب بسیار برگزار شد، انتقال داد.
رعایت نکردن کپی‌رایت، یک الزام شرعی؟
مشکل کپی‌رایت در ایران از پشتوانه شرعی هم برخوردار است. سید علی خامنه‌ای درباره الزام به رعایت قانون کپی‌رایت از نظر شرعی در رساله «اجوبه» صفحه ۱۳۴۳ می‌نویسد: « اگر [محصولات فکری و معنوی] تولید داخل باشد، بنا بر احتیاط واجب اجازه تولیدكننده شرط است و اگر تولید خارج باشد، تابع قرارداد است.»
هادوی تهرانی در پاسخ به این پرسش که آیا رعایت کپی‌رایت نرم‌افزارهای خارجی مانند ویندوز و مجموعه آفیس مایکروسافت واجب است و کسب درآمد از آن بدون رعایت کپی رایت چه حکمی دارد، می‌گوید: «اگر تولیدکننده یک امر معنوی غیر مسلمان باشد، رعایت حق معنوی وی منوط به قراردادی است که بین کشور اسلامی و کشور متبوع وی منعقد می‌شود. با این وصف، در فرض مزبور رعایت حق معنوی لازم نیست؛ زیرا نه تنها قراردادی با دولت مزبور برای رعایت حقوق معنوی وجود ندارد، بلکه حقوق فراوانی از ملت ایران توسط آن دولت تضییع شده است.»
سیستانی هم بر آن است که قانون کپی‌رایت الزام شرعی ندارد. مکارم شیرازی هم می‌گوید: تفاوتی بین تولید داخل و خارج نمی كند مگر آن كه تولید آمریكا یا اسرائیل باشد. (دفتر آیت‌الله مكارم)
با این تفاصیل یکی از چالش‌های دیگر دولت یازدهم در عرصه‌های فرهنگی سامان دادن به حق تکثیر یا کپی‌رایت در تعامل با مجلس شورای اسلامی و مراجع تقلید با احکامی بیش و کم یکسان خواهد بود.
نظرها
دولت در زمینه صیانت از مالکیت فکری آثار لایحه‌ای را تدوین می‌کند | خبرگزاری موج سبز
[…] اسلامی ایران به معاهده برن و قانون کپی‌رایت نپیوسته و حقوق آثار نویسندگان، هنرمندان و آفرینشگران جهان را […]